Γιατί βλέπουμε reality shows;

Όταν το 1989 άρχισαν να εκπέμπουν οι πρώτοι ιδιωτικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί και λίγο αργότερα η ιδιωτική τηλεόραση, υπήρχε ευφορία για μια (πιο) αντικειμενική και πολυφωνική ενημέρωση. Επίσης, αναμενόταν προβολή σειρών και ταινιών και γενικά προγραμμάτων που θα ανέβαζαν την ποιότητα με τον ανταγωνισμό μεταξύ των σταθμών, ιδιωτικών και δημόσιων.

Λίγα χρόνια μετά, το 1992-93 έρχονται οι «Ιστορίες για αγρίους» και «Made in Greece» της Σεμίνας Διγενή, εισάγοντας το trash στην ελληνική τηλεόραση. Αυτές οι εκπομπές ήταν «κουλτούρα» για ό,τι επρόκειτο να ακολουθήσει τα επόμενα χρόνια. Ποιος από τους μεγαλύτερους δεν θυμάται τις εκπομπές του Μάκη Τριανταφυλλόπουλου και του Ανδρέα Μικρούτσικου και την επιβολή προστίμων από το ΕΣΡ; Ποιος δεν θυμάται την περίπτωση του Κεντριού της Νατάσας Ράγιου (18/6/1997) με την αυτοκτονία ενός προσκεκλημένου μισή ώρα πριν την εκπομπή;

Έτσι, η «Reality-TV» (τηλεόραση της πραγματικότητας) είχε κάνει δυναμικά την εμφάνισή της και στην Ελλάδα και η πορεία της αποδείχθηκε εντυπωσιακή. Kαθοριστικοί παράγοντες για τους παραγωγούς και ιδιοκτήτες των καναλιών ήταν τα μεγάλα κέρδη από τις διαφημίσεις με την αύξηση της τηλεθέασης των reality shows και ταυτόχρονα το μικρό κόστος των προγραμμάτων.

H διαφήμιση, ιδίως στην τηλεόραση, παίζει αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ευρωστία των καναλιών. Tα ΜΜΕ προσφέρουν τον καλύτερο, τον ταχύτερο και θεαματικότερο τρόπο προβολής των προϊόντων. Yπ’ αυτή την οπτική, η τηλεόραση «πωλεί» τηλεθεατές στη βιομηχανία των διαφημίσεων. Τα ΜΜΕ θεωρούνται ως το σημαντικότερο εργαλείο για τη χειραγώγηση της κατανάλωσης. Σύμφωνα με την Ψυχολογία των μαζών όμως, την οποία φαίνεται ότι υιοθετούν οι παραγωγοί, η ποιότητα ενός πολιτιστικού προϊόντος βρίσκεται σε εκ διαμέτρου αντίθετη σχέση με τη δημοτικότητά του. H πλειοψηφία των τηλεοπτικών προγραμμάτων (θεωρείται ότι) δεν απευθύνεται σε τηλεθεατές με ιδιαίτερη κουλτούρα και αισθητική, ιδιαίτερα εκείνους που παρακολουθούν πολλές ώρες τηλεόραση.

Για να ελκύσουν λοιπόν τα ΜΜΕ, σύμφωνα με τη λογική τους, την προσοχή του κοινού, προσφέρουν χαμηλής ποιότητας ψυχαγωγικά προγράμματα και ταινίες δράσης, περιπέτειας και ακραίας βίας, οι οποίες γυρίζονται γρήγορα χωρίς μεγάλο κόστος, ενώ παρέχουν ιδεώδεις ευκαιρίες για διαφημίσεις.

Για τον ρόλο των ΜΜΕ, ιδίως της τηλεόρασης, και για τη λειτουργία τους υπάρχουν αρκετές απόψεις. Η πρώτη υποστηρίζει ότι ο βασικός ρόλος των ΜΜΕ συνίσταται στην χειραγώγηση των κοινωνικών αναγκών. Tα ΜΜΕ συμβάλλουν στην προσαρμογή του ατόμου στις απαιτήσεις του κυρίαρχου συστήματος, εξουδετερώνοντας τις αντιθέσεις, καταπιέζοντας την ατομική κριτική σκέψη και ευνοώντας τη μονοδιάστατη σκέψη. Η κουλτούρα που διαδίδουν τα ΜΜΕ έχει ευρεία αποδοχή διότι αντί να καλλιεργεί στο μεγάλo κοινό υψηλά αισθητικά κριτήρια, προσαρμόζεται η ίδια στις ανάγκες εκτόνωσης και ψυχαγωγίας ομάδων καταναλωτών με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο ή χαμηλή αισθητική. Ακόμη κι αν δεχθούμε αυτήν την άποψη που  συγχέει αιτίες με αποτελέσματα και δεν εξετάζει την αλληλεπίδραση κοινού και Μέσων, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε τη λειτουργία της χειραγώγησης που εντοπίζει, και η οποία συνίσταται στη φυγή από τη δυσάρεστη -συνήθως- πραγματικότητα μέσω των συγκεκριμένων προγραμμάτων. Σχετικές έρευνες επισημαίνουν ότι με τέτοιες εκπομπές όπως ο Big Brother, Bachelor, GNTM κ.λπ. τα άτομα που τις παρακολουθούν αποσπώνται από τα προβλήματά τους, «υπνωτίζονται» και δεν αναλογίζονται την κοινωνική τους κατάσταση. Έτσι, τα ΜΜΕ δημιουργούν έναν «κόσμο ψυχικά αναλφάβητων», όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Charles Wright Mills, δηλαδή ακαλλιέργητων ατόμων, ανίκανων να αντιληφθούν τα προβλήματά τους στη σωστή διάσταση και να προσανατολισθούν στα επίκαιρα και σοβαρά ζητήματα της εποχής τους και της κοινωνίας που ζουν.

Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, η χαμηλή ποιότητα των προγραμμάτων που έδωσε και αφορμή γι’ αυτό το άρθρο, δεν είναι μια συνειδητή προσπάθεια χειραγώγησης της μάζας των καταναλωτών από τις ομάδες που βρίσκονται στην εξουσία, αλλά αποτέλεσμα του απρόσωπου μηχανισμού της αγοράς. Δεν υπάρχει δηλαδή, κάποια «συνωμοσία» ισχυρών ομάδων που κατευθύνουν αυτήν την εξέλιξη, αλλά καθοριστικός παράγοντας δημιουργίας του περιεχομένου των ΜΜΕ είναι το κέρδος.

Ακόμη κι αν δεχθούμε ότι βασικό κριτήριο για την προβολή των ευτελών αυτών προγραμμάτων είναι μόνο το κέρδος, μένει ανοικτό γιατί και σε ποιους αρέσει η Reality TV;

Τα reality show είναι αναμφισβήτητα τα πιο εθιστικά τηλεοπτικά προγράμματα, έχουν δηλαδή στοιχεία που τα καθιστούν δημοφιλή στους τηλεθεατές. Ποια είναι αυτά;

Υπάρχουν έρευνες που δείχνουν ότι η Reality TV δημιουργήθηκε για να ικανοποιήσει ηδονοβλεπτικές (voyeuristic - μη παθολογικές) επιθυμίες των θεατών, και μάλιστα συγκεκριμένων ηλικιακών ομάδων, να εισβάλουν στη ζωή των άλλων και να τους δουν στην πιο ιδιωτική και ενοχλητική στιγμή τους. Η παρουσίαση πραγμάτων από την οπτική γωνία της «κλειδαρότρυπας» είναι ένας τρόπος που χρησιμοποιείται από τα reality shows για να καθηλώσουν τους θεατές στις οθόνες τους. Μπορεί όμως τα reality shows να είναι ελκυστικά και διότι μας προσφέρουν την ευκαιρία να συγκρίνουμε τους εαυτούς μας με άλλους ανθρώπους που εμπλέκονται σε καταστάσεις στις οποίες μπορεί να επιθυμούσαμε να είμαστε, ή είμαστε χαρούμενοι που δεν είμαστε.

Αυτό σημαίνει ότι τα προγράμματα έχουν μελετηθεί για να χειραγωγήσουν ένα κοινό και να εξασφαλίσουν τηλεθέαση κι έτσι την προώθηση όσων περισσότερο γίνεται καταναλωτικών προϊόντων. Εφόσον λοιπόν χειραγωγούν την κατανάλωση και την αισθητική, γιατί να μη χρησιμοποιούνται και για τον αποπροσανατολισμό και την παραγωγή πολιτικά και κοινωνικά αστοιχείωτων ανθρώπων;