5+1 Μύθοι Από Την Καλύτερη Χώρα Του Κόσμου

Να, εδώ, μια ομιλία που έδωσα το Μάιο του 2015, σε κοινό ηλικίας 19-23. Το θέμα της είναι οι μύθοι που επικρατούν στα μυαλά μας σήμερα, και οι συνέπειές τους. Πιο κάτω, μια καταγραφή της με λόγια και μερικά από τα slides.

«Όταν πήγαινα τρίτη γυμνασίου, πρώτη λυκείου, δε θυμάμαι ακριβώς, μου συνέβη μια μοναδική και κρίσιμη εμπειρία που άλλαξε για πάντα τη ζωή μου. Είναι ένα από τα ελάχιστα πράγματα που θυμάμαι από το σχολείο. Αυτό, και οι καταλήψεις του ’90. Και μία Μαρία. Τέλος πάντων, ήμασταν στο μάθημα της ιστορίας, και είχαμε φτάσει στο 19ο αιώνα, προς το τέλος, εκεί που έλεγε για τον Χαρίλαο Τρικούπη. Το κεφάλαιο κατέληγε σε μία παράγραφο που έλεγε πάνω κάτω τα εξής: “Και στη συνέχεια ακολούθησε ο πόλεμος του 1897, ένα δυσάρεστο επεισόδιο της ελληνικής ιστορίας, το οποίο καλύτερα να μη θυμόμαστε”. Κάπως έτσι το έγραφε.

Μια φορά είχα βγει με μία και βαριόταν τόσο πολύ στο ραντεβού, που πήρε τηλέφωνο δύο φίλους της και τους κάλεσε να έρθουν επιτόπου στο ραντεβού, εκεί, για να μη βαριέται. Αυτό είναι ένα δυσάρεστο επεισόδιο που καλύτερα να μη θυμόμαστε. Όχι ολόκληρος πόλεμος. Εκείνη τη μέρα στο μάθημα συνέβη το εξής: Έπαψα να πιστεύω όσα λένε τα βιβλία του σχολείου. Είπα: Αν είναι να περνάνε έτσι ολόκληρο πόλεμο, τι άλλο μας κρύβουν; Τι άλλο δε μας λένε; Και από αυτά που μας λένε, πόσα είναι αλήθεια; Κι αν κοτζάμ βιβλίο ιστορίας συμπεριφέρεται σαν υστερικιά θεία, ποιος άλλος μας λέει ψέματα;

Από ό,τι αποδείχτηκε, όλοι. Όλοι λέμε ψέματα, μεταξύ άλλων και στους εαυτούς μας. Σήμερα πολλά από τα πράγματα που θεωρούμε ως δεδομένα είναι μύθοι. Δεν ισχύουν. Είναι ψέματα. Επίσης, πολλά σημαντικά πράγματα που ισχύουν δεν τα ξέρουμε καθόλου. Δεν τα συζητάμε. Τα αγνοούμε. Οι μύθοι είναι παντού, βεβαίως, δεν είναι μόνο στην ιστορία ή σε θέματα εθνικής ταυτότητας. Για παράδειγμα, το ότι πρέπει να έχεις φάει τρεις ώρες πριν για να βουτήξεις στη θάλασσα. Είναι ένας ευρύτατα διαδεδομένος μύθος. Δεν ισχύει. Αλλά είναι ένας μύθος σχετικά ανώδυνος – δεν πέθανε κανείς επειδή έκανε μπάνιο νηστικός. Υπάρχουν άλλοι μύθοι που έχουν σημαντικότερες συνέπειες, και για μερικούς τέτοιους θα κουβεντιάσουμε σήμερα.

1. Είμαστε ένα σπουδαίο, αρχαίο έθνος που όλο νικάει.

Αυτός, ας πούμε. Αφορά εμάς τους Έλληνες. Σε κάποιο βαθμό, οι περισσότεροι το πιστεύουμε. Είναι στοιχείο της κοινής μας ταυτότητας.

Αυτή εδώ είναι η φρεγάτα Ελλάς. Αριστερά, όπως κοιτάτε την εικόνα. Ήταν το πρώτο πλοίο που αγοράστηκε από το ελληνικό ναυτικό το 1824 και παραλήφθηκε το 1826. Υπήρξε βεβαίως και ένα σκάνδαλο στην αγορά, το πληρώσαμε διπλά λεφτά, έτσι γίνονταν πάντα τα πράγματα. Αλλά ήταν το πρώτο πλοίο που αγοράσαμε ως χώρα μετά την ανεξαρτησία. Μεγάλη υπόθεση. Και είχε άδικο τέλος. Το 1831, ενώ βρισκόταν στο λιμάνι του Πόρου, πυρπολήθηκε και βυθίστηκε. Ποιος τη βούλιαξε τη φρεγάτα; Αυτός.

Ποιος είναι αυτός; Ο Ανδρέας Μιαούλης.

Σαν περίεργο δεν ακούγεται; Ο Μιαούλης, ήρωας της επανάστασης, να βουλιάξει ελληνικό πλοίο δέκα χρόνια μετά την επανάσταση; Κι όμως. Πολλά επεισόδια της ιστορίας αυτής της χώρας δεν συνέβησαν ακριβώς όπως τα μάθαμε στο σχολείο. Κρυφό σχολειό δεν υπήρξε. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεn σήκωσε κανένα λάβαρο την 25η Μαρτίου. Στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας το 1821 η Ελλάδα έχασε. Τα επόμενα χρόνια οι Έλληνες πολέμαγαν και μεταξύ τους. Οι ναύτες του ελληνικού στόλου δεν καταλάβαιναν τι τους έλεγε ο Μαυροκορδάτος επειδή δεν μίλαγαν τα ελληνικά, μίλαγαν αρβανίτικα. Ο άλλος τη βούλιαξε τη φρεγάτα της χώρας του επειδή ήταν Υδραίος και οι Υδραίοι δεν γούσταραν τα μέτρα που έπαιρνε ο Καποδίστριας.

Παρακάτω στην ιστορία, το 1897 οι Έλληνες επιτέθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και έχασαν πανηγυρικά σε 30 μέρες, μας διέλυσαν. Πήραμε δάνεια για να τους αποζημιώσουμε και τα αποπληρώναμε μέχρι τη δεκαετία του ’70. Το 1970. Και μετά έχουμε κι άλλα: Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχαν Έλληνες στρατιώτες που πολεμούσαν με την πλευρά των συμμάχων, και άλλοι Έλληνες στρατιώτες που πολεμούσαν με την πλευρά των Γερμανών. Γιατί τότε είχαμε εθνικό διχασμό.

Αυτός ο κυριούλης που βλέπετε στην εικόνα με το καπέλο στο χέρι είναι ο Ιωάννης Μεταξάς, που είπε το «Όχι» στους Γερμανούς. Οι άλλοι δίπλα του χαιρετούν φασιστικά επειδή ο Μεταξάς ήταν φασίστας και δικτάτορας.

Εμείς οι Έλληνες αυτοπροσδιοριζόμαστε κυρίως από τα επιτεύγματα των προγόνων μας, τα οποία θεωρούμε λαμπρά. Μόνο που στην πραγματικότητα ήταν λιγότερο λαμπρά από ό,τι τα θεωρούμε. Η πραγματικότητα ήταν πολύ πιο θολή και αμφιλεγόμενη. Η ίδια η εθνική ταυτότητα του «Έλληνα» είναι σχετικά πρόσφατη ιδέα.

Όλοι αυτοί οι ιστορικοί μύθοι μας έχουν δώσει την εντύπωση ότι είμαστε ένα έθνος μοναδικό, ότι είμαστε εξαιρετικά σπουδαίοι. Εφόσον οι πρόγονοί μας ήταν τόσο φανταστικοί, άρα και εμείς είμαστε φανταστικοί. Κι αυτό είναι εύφορο έδαφος για να φυτρώσουν και διάφοροι άλλοι μύθοι που πιστεύουμε για την Ελλάδα σήμερα, όπως για παράδειγμα...

2. Είμαστε μια ισχυρή χώρα

...που δεν είμαστε ακριβώς. Είμαστε το 0,003% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Και μάλιστα, είμαστε και χώρα αρκετά προβληματική. Από τη γέννηση του ελληνικού κράτους, από το 1824 μέχρι σήμερα, η Ελλάδα έχει περάσει σχεδόν τα μισά της χρόνια πτωχευμένη. Η χώρα μας έχει πτωχεύσει επισήμως ή έχει κυρήξει στάση πληρωμών το 1827, το 1843, το 1893, το 1932, το 1941 και το 2010. Είμαστε μια μικρή χώρα, και μια μικρή οικονομία, όχι πάρα πολύ σημαντική. Άλλος μύθος...

3. Οι ξένοι μάς μισούνε και μας ζηλεύουν

Μάλλον το αντίθετο ισχύει. Γιατί στον κόσμο κατά κανόνα οι λαοί δεν ασχολούνται με τους άλλους, μόνο με τον εαυτό τους ασχολούνται, παρ’ όλα αυτά ξένες μεγάλες χώρες έχουν δείξει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα διαχρονικά. Δυσανάλογο του μεγέθους μας. Κι όχι μόνο με ωφελιμιστικά κίνητρα, αλλά και με άλλα. Ακόμα και με ρομαντικά.

Οι ξένοι ήταν αυτοί που μελέτησαν την ελληνική ιστορία. Εξαιτίας τους ξέρουμε τι έγινε στην αρχαία Ελλάδα. Τις ανασκαφές ξένοι τις ξεκίνησαν. Τα αρχαία κείμενα κυρίως ξένοι τα διατήρησαν. Τις περισσότερες φορές που ξένοι μας επιτέθηκαν, ή που τους επιτεθήκαμε, άλλοι ξένοι επενέβησαν για να μας σώσουν. Αν δεν είχε γίνει η ναυμαχία στο Ναβαρίνο πολλοί από εμάς σήμερα θα μιλούσαμε κάποια άλλη γλώσσα. Οι λόγοι δεν ήταν πάντα ανιδιοτελείς, βέβαια, αλλά η Ελλάδα είχε πάντα μια θέση στην καρδιά και τη σκέψη των ξένων, ανώτερη από τη θέση που είχε η Βουλγαρία, ας πούμε, που δεν ήξεραν τι είναι. Και μας ήθελαν μαζί τους, και μετά τον παγκόσμιο πόλεμο, και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ίδια η ιδέα της Ελλάδας ως ανεξάρτητου κράτους, ήταν μια ιδέα που ξεκίνησε από ξένες πρωτεύουσες. Άλλος μύθος...

4. Είμαστε ένας χαρούμενος, φιλόξενος λαός

Αυτός είναι πολύ περίεργος μύθος, μου προκαλεί έκπληξη το πώς επιβιώνει, καθώς είναι πάρα πολύ εύκολο να καταρριφθεί. Απλά βγείτε έξω. Δείτε πώς οδηγούμε, πώς παρκάρουμε, πώς συμπεριφερόμαστε στους κοινόχρηστους χώρους και στις πόλεις μας. Πώς συμπεριφερόμαστε μεταξύ μας. Είναι μύθος το ότι εμείς είμαστε χαρούμενοι, έξω καρδιά, κι οι βόρειοι λαοί, ας πούμε, είναι καταθλιπτικοί και δυστυχισμένοι. Πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι οι πιο φτωχοί Δανοί είναι πιο ευτυχισμένοι από τους πιο πλούσιους Έλληνες.

Σκεφτείτε και το άλλο: Υπάρχει ένα πράγμα που λέγεται κοινωνικό κεφάλαιο. Είναι ουσιαστικά μια μονάδα μέτρησης της εμπιστοσύνης του πολίτη προς την κοινωνία και τους θεσμούς της. Σε όλους τους δείκτες που μετράνε το κοινωνικό κεφάλαιο, όπως για παράδειγμα στα ποσοστά αιμοδοσίας ή στις συμμετοχές σε εθελοντικές οργανώσεις, είμαστε στις τελευταίες θέσεις ανάμεσα στις χώρες της ευρωπαϊκής ένωσης.

Λίγο πολύ αυτοί οι μύθοι που τους περνάμε εδώ συνοπτικά συμπυκνώνονται στην εξής πεποίθηση...

5. Είμαστε η καλύτερη χώρα του κόσμου

Αυτός είναι ο Φίλιππος Πετσάλνικος. Το 2010 ήταν πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, και ως τέτοιος, δήλωσε, για τους Γερμανούς: Εμείς τα τελευταία σαράντα χρόνια πήραμε δύο Νομπέλ Λογοτεχνίας. Αυτοί, μια χώρα 85 εκατομμυρίων, τι έχουν να επιδείξουν; Ας το συζητήσουμε λίγο αυτό. Είναι μια ερώτηση. Τι έχουν να επιδείξουν;

Τρία νόμπελ λογοτεχνίας. Αυτό έχουν να επιδείξουν.

Επίσης, να πούμε και το άλλο. Η Ελλάδα τα τελευταία σαράντα χρόνια δεν έχει πάρει δύο Νόμπελ Λογοτεχνίας, έχει πάρει ένα, του Οδυσσέα Ελύτη. Ο Σεφέρης το πήρε το 1963.

Να πούμε και το άλλο: Έστω ότι θεωρούμε ότι τα βραβεία Νόμπελ είναι καλή μονάδα μέτρησης για μια χώρα. Η Ελλάδα σε όλα τα χρόνια που υπάρχουν βραβεία Νόμπελ από όλες τις κατηγορίες, έχει πάρει δύο – αυτά τα δύο. Η Γερμανία έχει πάρει 102. Κι από άλλες, μικρότερες χώρες; Η Ουγγαρία έχει πάρει 12. Η Ιρλανδία 10. Το Ισραήλ 12. Η Πορτογαλία 4. Η Σουηδία 30.

Πάρα πολλοί από εμάς πιστεύουν ότι παγκοσμίως είμαστε κάτι το σπουδαίο. Η Ελλάδα είναι σπουδαία και φανταστική, καλύτερη από όλες τις άλλες χώρες στους περισσότερους τομείς, ή καλύτερη από τις περισσότερες. Τα βραβεία Νόμπελ βεβαίως δεν ειναι ο καλύτερος τρόπος να μετράει κανείς αν μια χώρα είναι καλή ή κακή. Υπάρχουν ένα σωρό τρόποι και δείκτες που κατατάσσουν τις χώρες ανάλογα με μετρήσιμα κριτήρια.

Υπάρχει ας πούμε ένας δείκτης που μετρά την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, και από 144 χώρες που μετρήθηκαν η Ελλάδα βρίσκεται στην 81η θέση. Είμαστε η 81η πιο ανταγωνιστική οικονομία στον κόσμο. Πολύ πιο χαμηλά από χώρες όπως οι Φιλιππίνες, το Περού και το Μαρόκο.

Στο δείκτη καινοτομίας είμαστε νούμερο 50. Πιο χαμηλά από τη Σαουδική Αραβία, τη Βουλγαρία και τα Μπαρμπάντος.

Στο δείκτη κοινωνικής προόδου είμαστε στο νούμερο 34, χαμηλότερα από τη Λετονία, την Κόστα Ρίκα και την Πολωνία.

Στην ελευθερία του Τύπου είμαστε στο νούμερο 99, πιο κάτω από το Μπουτάν, το Κιργιζιστάν και τη Ζάμπια.

Στο δείκτη διαφθοράς είμαστε στο νούμερο 69, πιο κάτω από τη Γκάνα, τη Μαλαισία και το Ομάν.

Στο δείκτη ευημερίας είμαστε νούμερο 59, κάτω από χώρες όπως το Καζαχστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Βιετνάμ.

Στην ισότητα των δύο φύλων είμαστε στο νούμερο 91, κάτω από χώρες όπως η Ναμίμπια, η Ζιμπάμπουε και η Σρι Λάνκα.

Δύο πράγματα υπάρχουν στα οποία η Ελλάδα είναι η πρώτη στον κόσμο: Στην κατανάλωση ελαιόλαδου και στην κατανάλωση καπνού. Από όλες τις άλλες τις απόψεις, με βάση ολες τις υπάρχουσες μετρήσεις, είμαστε μια μέτρια χώρα. Δεν είμαστε η καλύτερη χώρα του κόσμου. Δεν είμαστε καν ανάμεσα στις καλύτερες. Αλλά από την άλλη πλευρά, υπάρχει κι άλλος ένας μύθος.

6. Είμαστε η χειρότερη χώρα του κόσμου

Ετούτη την τελευταία περίοδο, που η χώρα μας και οι κοινωνία μας έχουν χρεoκοπήσει, υπάρχουνε διάφοροι γκρινιάρηδες, καλή ώρα, που όλα τα παραπάνω τα τονίζουνε πάρα πολύ. Όλο αυτό, το ότι είμαστε μια χώρα γεμάτη με λαμόγια που μισιούνται μεταξύ τους, ότι είμαστε οι χειρότεροι, ότι καλά πάθαμε και πτωχεύσαμε, ότι μας αξίζει να πάθουμε και άλλα πολλά. Αυτό το αυτομαστίγωμα είναι αρκετά έντονο τα τελευταία χρόνια.

Και είναι εξίσου άστοχο.

Θυμάστε εκείνο τον αχταρμά με τους δείκτες που δείχναν πόσο μακριά είμαστε από την κορυφή, από τις καλύτερες χώρες του κόσμου; Είχανε και μια άλλη πλευρά: Υπάρχουν και χειρότερες χώρες του κόσμου από εμάς. Πάρα πολλές. Δεν είμαστε οι χειρότεροι από όλους. Ναι, ας πούμε έχουμε πολλούς απατεώνες και λαμόγια που κλέβουν το κράτος. Η παρακοικονομία στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι είναι κοντά στο 28%. Είμαστε πιο διεφθαρμένοι από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αλλά όχι πάρα πολύ. Ο μέσος όρος της παραοικονομίας στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν είναι μηδέν. Είναι 19%. Δεν είμαστε πάρα πολύ χειρότεροι. Σε άλλα πράγματα είμαστε αρκετά πάνω από το μέσο όρο. Ακόμα και σήμερα, με όλα τα οικονομικά μας προβλήματα, είμαστε μέσα στις 40 πλουσιότερες χώρες του κόσμου. Δεν είμαστε τελευταίοι σχεδόν σε τίποτε. Ίσα ίσα, έχουμε κάποια επιτεύγματα.

Αυτή είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία στο μεγαλύτερο μέγεθος που έφτασε, στα τέλη του 17ου αιώνα. Αν δει κανείς ποιες σύγχρονες χώρες προήλθαν από εκεί, φτάνει εύκολα στο συμπέρασμα ότι εμείς είμαστε πιθανότατα η καλύτερη. Τα πήγαμε σχετικά καλύτερα από όλες. Είχαμε την περισσότερη ειρήνη, την περισσότερη δημοκρατία, από τις περισσότερες καταλήξαμε να είμαστε και η πιο πλούσια.

Από όλες τις χώρες της βαλκανικής χερσονήσου ήμασταν η μόνη που γλίτωσε από τον κομμουνισμό και δεν πέρασε το δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα σε ακραία φτώχεια και ανελευθερία, όπως εκείνες. Δεν τα κάναμε όλα λάθος.

Πήραμε και δύο Nόμπελ.

Όσο σημαντικό είναι να ξέρουμε ότι πολλά από τα πράγματα που μαθαίνουμε στο σχολείο ή πολλά απο όσα πιστεύουμε για τη χώρα μας και την ιστορία της είναι μύθοι, άλλο τόσο σημαντικό είναι να αναγνωρίζουμε ότι μερικά πράγματα δεν είναι ψέματα. Δεν είναι όλα μύθοι. Ο τελικός στόχος, και είναι δύσκολος στόχος, είναι να βρίσκουμε πού είναι η αλήθεια. Γιατί είναι σημαντικό να βρίσκουμε την αλήθεια; Ε, είναι λίγο αυτονόητο.

Η αυτογνωσία είναι πολύ σημαντικό πράγμα. Κάθε μέρα καλούμαστε να πάρουμε αποφάσεις και για τον εαυτό μας και για την κοινωνία στην οποία ζούμε. Είναι απαραίτητο να ξέρουμε ποιος είναι αυτός ο εαυτός για να πάρουμε τις σωστές αποφάσεις. Αν νομίζουμε ότι είμαστε μια χώρα πανίσχυρη, αυτάρκης, περικυκλωμένη από εχθρούς παντού, προφανώς θα αποφασίσουμε με βάση αυτά τα δεδομένα. Αν όμως στην πραγματικότητα είμαστε μια μέτρια, ευάλωτη χώρα, με μεγάλα επιτεύγματα αλλά και χτυπητές αδυναμίες, τότε οι αποφάσεις μας θα είναι λανθασμένες. Θα πρέπει να αποφασίσουμε αλλιώς.

Ή, για να σας το θέσω ως εξής: Αυτός είναι ο Αγησίλαος

Έστω οτι ο Αγησίλαος αγαπάει τη Ρωξάνη. Καλό και ευχάριστο, είναι ωραίο πράγμα ο έρωτας. Τι γίνεται όμως αν αυτή είναι η Ρωξάνη;

Ο Αγησίλαος θα πρέπει να κάτσει να σκεφτεί μερικά πράγματα πάρα πολύ σοβάρα. Το ίδιο κι εμείς.

Μερικά βιβλία για διάβασμα:

«Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας: Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος-21ος αιώνας» - Κώστας Κωστής - Εκδόσεις Πόλις

«Η Ευγενής Μας Τύφλωσις: Εξωτερική πολιτική και "εθνικά θέματα" από την ήττα του 1897 έως τη μικρασιατική καταστροφή» - Γιάννης Γιαννουλόπουλος - Βιβλιόραμα

“Modern Greece: What Everyone Needs To Know” - Stathis Kalyvas - Oxford University Press

«Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας» - Νίκος Δήμου - Opera

Ακόμα: Άλλη μία ομιλία, από το 2010, για το μέλλον της δημοσιογραφίας