Κατά της αριστείας, υπέρ της αξιοκρατίας

Οι δηλώσεις του υπουργού παιδείας περί «ρετσινιάς της αριστείας» μπορεί να δημιούργησαν σάλο αντιδράσεων αλλά δεν ήταν παντελώς λανθασμένες. Η πόλωση που έχει επέλθει στην ελληνική κοινωνία κάνει υπέρμαχους και επικριτές του υπουργού να αντιμετωπίζουν το ζήτημα μονοδιάστατα και να αδυνατούν να κάνουν τις λεπτές διακρίσεις που απαιτείται. Άλλο είναι η αριστεία, άλλο η αξιολόγηση, άλλο η αξιοκρατία. Μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα τις διαφορές τους αν θέσουμε στο επίκεντρο της ανάλυσής μας τον άνθρωπο.

Ας ξεκινήσω από την απλή παραδοχή που κάνουν οι ανθρωπιστικές ψυχολογικές προσεγγίσεις: Οι άνθρωποι γεννιούνται με εγγενείς τάσεις για προσωπική ανάπτυξη, κατάκτηση προκλήσεων και ενσωμάτωση νέων εμπειριών σε μία συνεκτική αίσθηση εαυτού. Αυτές τις τάσεις μπορούμε να τις παρατηρήσουμε πολύ εύκολα στα μωρά και στον τρόπο που θέλουν να εξερευνήσουν το γύρω τους χώρο, να κάνουν τα πράγματα δικά τους, να πάνε ένα βήμα παραπέρα. Η κοινωνία με τη σειρά της μπορεί να γίνει αρωγός αυτής της προσπάθειάς τους ή μπορεί να σταθεί εμπόδιο. Στο οπλοστάσιό της για τον έλεγχο αυτών των τάσεων είναι κύρια η επιβράβευση και η τιμωρία.

Όταν η κοινωνία τιμωρεί αυτές τις εγγενείς τάσεις, το άτομο δεν εξελίσσεται ομαλά, έχει χαμηλά κίνητρα στη ζωή του και ελλιπή ευεξία. Το εντυπωσιακό είναι ότι ακόμα κι αν τις επιβραβεύσει, μπορεί τελικά να έχει το αντίστροφο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, αν στο παιδί που διαβάζει με όρεξη προσφέρουμε το επιπλέον κίνητρο της προσφοράς ενός μεγάλου δώρου στο τέλος μίας επιτυχημένης μαθητικής χρονιάς, είναι πολύ πιθανό το παιδί να σταματήσει να διαβάζει με σκοπό τη μάθηση. Θα διαβάζει πλέον κυρίως λόγω του εξωγενούς κινήτρου που προσφέραμε. Όταν μάλιστα τελειώσει το σχολείο, θα έχει ελαττωμένο ενδιαφέρον για να διαβάσει ξανά, αφού δεν θα υπάρχει πλέον το κίνητρο του δώρου. Τα εξωγενή κίνητρα έχουν γενικά την επίπτωση ότι αποπροσανατολίζουν τον άνθρωπο από τις εγγενείς του τάσεις, γεγονός που στηρίζεται συστηματικά από ερευνητικά ευρήματα.

Η αριστεία, δηλαδή η επιβράβευση των «αρίστων» με μετάλλια, βραβεία, κύρος ή χρήματα, μπορεί κάλλιστα να έχει αυτή τη συνέπεια στους καλύτερους σε κάποιο τομέα. Αποσυνδέει τη συμπεριφορά τους από το πεδίο έκφρασης εγγενών τάσεων και τη συνδέει με εξωγενείς παράγοντες. Παράλληλα, αλλοτριώνει τη φύση των στόχων του ατόμου. Η προσπάθεια αυτοβελτίωσης και ανέλιξης μεταλλάσσεται σε μία προσπάθεια επίτευξης ενός συγκεκριμένου στόχου. Είναι τελείως διαφορετικό, για παράδειγμα, κάποιος να προσπαθεί να βελτιώνεται ως αθλητής ο ίδιος από το να προσπαθεί να είναι πρώτος σε μία συγκεκριμένη διοργάνωση. Ενώ η γενική προσπάθεια του ανθρώπου προς την εξέλιξη δεν μπορεί να γνωρίσει ποτέ μία συνολική και απόλυτη αποτυχία (παρά μόνο κάποια εμπόδια που πρέπει να υπερκεραστούν), η αποτυχία επίτευξης ενός συγκεκριμένου στόχου επίδοσης γίνεται πολύ πραγματική και έντονα αισθητή.

Η αποτυχία επίτευξης των στόχων αριστείας, κάτι που ακόμη και οι «άριστοι» βιώνουν κατά καιρούς, συνδέεται με την αυτοεκτίμηση των ανθρώπων. Οι άνθρωποι αναγκάζονται να αφήσουν κατά μέρος τις εγγενείς τους τάσεις και να κάνουν ό,τι χρειάζεται για να νιώθουν περήφανοι ή για να αποφεύγουν το πλήγμα στον εγωισμό τους σε περίπτωση αποτυχίας. Στο πεδίο του σχολείου, για παράδειγμα, οι μαθητές είτε διαβάζουν για να πετύχουν υψηλούς βαθμούς είτε στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε εξωσχολικές δραστηριότητες. Δύσκολα πια διαβάζουν για τη δική τους προσωπική εξέλιξη. Μπαίνουν στο καλούπι που τους έχει φτιάξει η κοινωνία και δεν ακολουθούν το μονοπάτι της αυτοπραγμάτωσης, της πορείας τους δηλαδή προς την ικανοποίηση των εγγενών τάσεων τους. Όσο οι κοινωνικές προσδοκίες έχουν πρωτεύοντα ρόλο στην εξίσωση, η προοπτική της κοινωνικά κατασκευασμένης επιτυχίας ή αποτυχίας επικρατεί και τα άτομα αδυνατούν να ακολουθήσουν το δικό τους δρόμο.

Τι σημαίνει άραγε αυτό το γεγονός; Μήπως σημαίνει ότι δεν πρέπει καν να υπάρχει αξιολόγηση; Όχι βέβαια! Χωρίς αξιολόγηση και ανατροφοδότηση οι άνθρωποι δεν μπορούν να εξελιχθούν και να κυνηγήσουν τους στόχους που θέτουν οι ίδιοι για τους εαυτούς τους. Χρειάζεται η ανατροφοδότηση ώστε να έχουν εικόνα της παρούσας κατάστασής τους αλλά και μία προοπτική για την περαιτέρω βελτίωση τους. Χωρίς αξιολόγηση, οι άνθρωποι δεν μπορούν να βελτιωθούν στη βάση των προσωπικών τους κλίσεων και ταλέντων. Είναι απαραίτητη λοιπόν η πληροφόρηση, όχι τόσο για να χωρίσουμε τους ανθρώπους σε καλύτερους και χειρότερους αλλά κυρίως για να κάνουμε όλους τους ανθρώπους καλύτερους.

Είναι αυτονόητο βέβαια ότι δεν κάνουν όλοι οι άνθρωποι για όλες τις δουλειές. Εδώ ακριβώς υπεισέρχεται η έννοια της αξιοκρατίας. Πέρα από την αξιολόγηση που παρέχεται για τη βελτίωση του ανθρώπου, υπάρχει η πλευρά της αξιολόγησης που αφορά την καθοδήγηση και την τοποθέτησή του στη θέση που του ταιριάζει. Η αξιοποίηση αυτής της πλευράς της αξιολόγησης από την κοινωνία δεν γίνεται με σκοπό να επιβραβεύσει τους «άξιους», αλλά με σκοπό να παρέχει την ανατροφοδότηση που χρειάζεται ώστε οι άνθρωποι να αναπτύσσουν τις εγγενείς τους τάσεις στη θέση και στην κατεύθυνση που τους αρμόζει. Εκεί θα είναι πιο ευτυχισμένοι αλλά και πιο παραγωγικοί προς όφελος της κοινωνίας.

Τελικά, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να προσφέρουν, ο καθένας με βάση τις κλίσεις και τα ταλέντα του. Η αριστεία, ως μηχανισμός που επιβραβεύει τους άριστους, αποπροσανατολίζει τόσο αυτούς που επιβραβεύονται όσο και αυτούς που στερούνται της επιβράβευσης. Είναι σαφές ότι η αριστεία πρέπει να εκλείψει. Η αξιολόγηση, από την άλλη, είναι απαραίτητη ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να αναπτύσσουν τα διαφορετικά ενδιαφέροντα και τις κλίσεις τους, κυρίως με βάση τους στόχους που θέτουν οι ίδιοι οι αξιολογούμενοι. Τέλος, η αξιοκρατία είναι αναγκαία ως κοινωνικό σύστημα ώστε να υποβοηθά αυτή τη διαδικασία με το να ωθεί όλους τους ανθρώπους στην κατεύθυνση που τους ταιριάζει.

Όσοι αδυνατούν να δουν πέρα από τα βραβεία, την προβολή της αριστείας και του κύρους που τη συνοδεύει είναι πολύ πιθανόν να έχουν αποπροσανατολιστεί από τις εγγενείς τους τάσεις και να έχουν ήδη δαμαστεί από τις επιταγές της κοινωνίας. Όσοι από την άλλη φοβούνται την αξιολόγηση και δεν επιθυμούν την αξιοκρατία, έχουν συστηματικά πληγεί από ένα σύστημα που δεν τους άφησε ποτέ να ακολουθήσουν τις εγγενείς τους τάσεις. Τα αντίθετα στρατόπεδα κονταροχτυπιούνται, αλλά κανείς δε συνειδητοποιεί ότι και από τη μία η αριστεία πρέπει να εκλείψει και από την άλλη πρέπει η αξιοκρατία να εμπεδωθεί. Αυτή είναι η βασική οδός για τη σωστή μεταρρύθμιση στην παιδεία, για την ανάπτυξη του ανθρώπου και της κοινωνίας.