Η χρονοκάψουλα της κρίσης

«Δεν συζητούσαμε ποτέ τέτοια πράγματα, αναγνωρίζοντας πόσο επικίνδυνο είναι να εμπιστεύεσαι τόσο λεπτά ζητήματα σε λέξεις» γράφει ο Έντγκαρ Ντοκτόροου στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του «Παγκόσμια Έκθεση» (μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου και Γιώργος Τσακνιάς, εκδόσεις Νεφέλη)

Η υπόθεση του βιβλίου διαδραματίζεται σε μια πόλη που βιώνει τις συνέπειες μιας οικονομικής κρίσης: στην Νέα Υόρκη της δεκαετίας του 1930. Είναι τα χρόνια της μεγάλης ύφεσης, έπειτα από το κραχ του ’29. Είναι επίσης η εποχή του new deal, αλλά και η εποχή όπου ο φασισμός κάνει την εμφάνισή του και στους αμερικανικούς δρόμους. Ο μικρός Έντγκαρ μεγαλώνει σ’ αυτό το περιβάλλον. Οι γονείς του (απόγονοι εβραίων μεταναστών από τη Ρωσία) βρίσκονται σε μια διαρκή διαμάχη μεταξύ τους αλλά και με τον κόσμο. O μεγάλος του αδελφός προσπαθεί να αποκτήσει ανεξαρτησία. Oι παππούδες και οι γιαγιάδες πασχίζουν να συνταιριάξουν την ρωσοεβραϊκή και την αμερικανική τους ταυτότητα.

Γύρω από αυτούς τους χαρακτήρες υπάρχει μια ζωή που προχωράει με αγώνες, όνειρα και απογοητεύσεις. Οικονομικές καταστροφές, μετακομίσεις, τσακωμοί, νευρώσεις, κοινωνικές αλλαγές που μπορούν είτε να σε ανεβάσουν στα σύννεφα του αμερικανικού ονείρου, είτε να σε ρίξουν στη στιγμή στους αφιλόξενους δρόμους . Και στο βάθος βρίσκεται η Παγκόσμια Εμπορική Έκθεση του 1939. Το μεγάλο, το συναρπαστικό γεγονός που ο Έντγκαρ περιμένει με ανυπομονησία. Εκεί θα παρουσιαστούν όλα τα επιτεύγματα της τεχνολογίας. Όλα τα οράματα για τον κόσμο του αύριο τα οποία σύντομα θα ακυρωθούν, αφού στην Ευρώπη ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος έχει ήδη ξεκινήσει.

Στην έκθεση γίνεται και μια επίσημη τελετή μπροστά στο μέγαρο της εταιρίας Westinghouse Electric. Κατασκευάζεται μια χρονοκάψουλα «με σκοπό να να δείξει στους ανθρώπους του έτους 6939 τα επιτεύγματα του καιρού μας και τα πράγματα που θεωρούσαμε σημαντικά στη ζωή μας». Μεταξύ άλλων, βάζουν εκεί μέσα ένα ξυπνητήρι, ένα ανοιχτήρι, μια οδοντόβουρτσα, ένα πλαστικό ποτήρι με τον Μίκι Μάους, φωτογραφίες από εργοστάσια, ένα ασημένιο δολάριο, ένα αντίτυπο του Όσα Παίρνει ο Άνεμος... Εντυπωσιασμένος ο Εντγκαρ θα αποφασίσει να φτιάξει τη δική του χρονοκάψουλα. Θα τοποθετήσει εκεί παιχνίδια, κονκάρδες, την φυσαρμόνικά του, μια σχολική έκθεση για τον πρόεδρο Ρούσβελτ, μια σκισμένη μεταξωτή κάλτσα της μητέρας του... Όλη την παιδική του ηλικία δηλαδή, την οποία θα την θάψει στο χώμα, ώστε να μπορέσει να προχωρήσει.

Η φράση του Ντοκτόροου στην αρχή αυτού του κειμένου, αφορά τη σχέση του ήρωα-αφηγητή με μια παιδική φίλη του και το κοινό ξύπνημα του γενετήσιου ενστίκτου τους. Στη σημερινή Ελλάδα όμως θα κολλούσε θαυμάσια σε πολλά ακόμη ζητήματα. Γιατί εδώ –το βλέπουμε συνεχώς να συμβαίνει– οι λέξεις, ο λόγος και η συζήτηση όχι μόνο αδυνατούν να ξεδιαλύνουν τα πράγματα, αλλά καταφέρνουν να τα περιπλέξουν ακόμη περισσότερο.

Έτσι, έπειτα από πέντε χρόνια κρίσης έπειτα από τόσες αναιρέσεις, ακυρώσεις, κυβιστήσεις και πισωγυρίσματα, οι αφηγήσεις μας σχετικά με το τι φταίει και με το πώς θα βγούμε από αυτήν την καταστροφική σπείρα εξακολουθούν να είναι ευθύγραμμες και απόλυτες. Στην ουσία παραμένουμε οχυρωμένοι στα ίδια χαρακώματα και συνεχίζουμε να εξακοντίζουμε πάνω από την ουδέτερη ζώνη λεκτικές βόμβες και αέρια μουστάρδας. Όποιος τολμήσει να βγάλει το κεφάλι του –ή έστω να προσπαθήσει να καθαρίσει το χαράκωμά του από τα τοξικά σκουπίδια– κινδυνεύει πρωτίστως από φίλια πυρά. Από τα μάουζερ των κάθε λογής ιδεολογικών καραβανάδων που θέλουν να κρατήσουν τους πάντες καθηλωμένους σ’ αυτό το ιδιότυπο Βερντέν – πράγμα που πετυχαίνουν με σχετική ευκολία.

Μοιραία, εμείς εδώ δεν έχουμε οράματα για τον κόσμο του αύριο –ώστε να τα δούμε κάποτε να ακυρώνονται. Η δική μας χρονοκάψουλα περιέχει απλά λέξεις που επαναλαμβάνουμε εμμονικά και που το νόημά τους είναι δημιουργικά ασαφές: μνημόνιο, πρόγραμμα, τρόικα, θεσμοί, ταπείνωση, αξιοπρέπεια. Αν λοιπόν τα σημερινά παιδιά –που όμοια με τον Έντγκαρ μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον κρίσης– θελήσουν να προχωρήσουν, οφείλουν πρώτα από όλα, να ενταφιάσουν αυτές τις λέξεις. Το ερώτημα είναι αν θα τους το επιτρέψουμε.

Στην κεντρική φωτογραφία, επισκέπτες της Παγκόσμιας Έκθεσης του 1939 παρακολουθούν εντυπωσιασμένοι τον κόσμο του μέλλοντος, μέσα από το Futurama της εταιρίας General Motors.