ΔΕΘ - Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης: Η συζήτηση για την ανάπλασή της, η αρχιτεκτονική πρόταση που έχει επιλεγεί, οι αντιδράσεις.
Στη λήξη του Α’ Βαλκανικού, η Θεσσαλονίκη διέθετε υποτυπώδεις υποδομές, οι ιστορικές εκκλησίες της είχαν προ πολλού μετατραπεί σε τζαμιά, η μελλοντική σύνθεση του πληθυσμού της ήταν αβέβαιη. Όταν κατακάηκε το 1917, η πόλη ήταν tabula rasa: ερείπια με υπολείμματα βυζαντινών και οθωμανικών μνημείων, όπου θα μπορούσε να γεννηθεί μια ευρωπαϊκή μεγαλούπολη μέσα από τις στάχτες μιας απαρχαιωμένης τουρκόπολης. Στη φάση εκείνη ένας Γάλλος αξιωματικός και μηχανικός ανέλαβε να την ανασχεδιάσει, με γνώμονα τις επίκαιρες τότε πολεοδομικές τάσεις και την αντίληψη της πατρίδας του για τη λεβαντίνικη αισθητική. Το σχέδιο Εμπράρ κατά βάση υλοποιήθηκε ως προς τη ρυμοτομική του διάσταση, με εξαίρεση την Παλιά Παραλία • εκεί, στη θέση μιας πλατιάς λεωφόρου με νησίδα και φοίνικες, παρέμεινε η προϋπάρχουσα αμαξιτή οδός, στρωμένη πάνω στα μπάζα του αρχαίου παραλιακού τείχους. Ως προς τη μνημειακή του διάσταση, υλοποιήθηκε μονάχα ένα τμήμα του αρχικού άξονα της Αριστοτέλους, αυτό μέχρι την Εγνατία, και τίποτε από δημόσια κτίρια. Από αισθητικής ματιάς, αρκεί να πούμε ότι ακριβώς πριν την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οικοδομήματα όπως το Κόκκινο Σπίτι, η Στοά Μοδιάνο, το ΕΒΕΘ και το μέγαρο Αλέγρα Εργάς αποτελούσαν τον κανόνα κάτω από την Εγνατία.
Η έλευση δεκάδων χιλιάδων προσφύγων άλλαξε δραστικά τα πληθυσμιακά δεδομένα. Η ανοικοδόμηση πραγματοποιήθηκε παράλληλα με τη μεσοπολεμική πολιτική ανωμαλία, και ακολουθήθηκε από την εξόντωση των Εβραίων κατοίκων και τον Εμφύλιο. Μετά τόσες ανατροπές δεν έσβησε μόνο η προηγούμενη εικόνα της Θεσσαλονίκης, αλλά σε μεγάλο βαθμό και η ίδια η ψυχή της. Η νέα ψυχροπολεμική πραγματικότητα επέβαλε τη δημιουργία μίας ευμεγέθους πατριωτικής μεσοαστικής τάξης, ως ανάχωμα στον εκ σλαβικού βορρά κομμουνιστικό κίνδυνο. Με αφετηρία τις χωροταξικές αρχές του Εμπράρ η οικοδομική δραστηριότητα ξεκίνησε εκ νέου, μα βάσει διαφορετικών κανόνων. Οι μέχρι 5 όροφοι έγιναν παντού 8 και οι αρκετά ευρύχωρες εσωτερικές αυλές σχεδόν εκμηδενίστηκαν. Τα νεοκλασικά, εκλεκτικιστικά και νεοβυζαντινά των Ποζέλι, Αριγκόνι, Ρούμπενς και Παιονίδη έδωσαν τη θέση τους στις «συρταριέρες». Οι πολυτελείς βίλες της αλλοτινής πολυπολιτισμικής ελίτ στη Βασιλίσσης Όλγας κατεδαφίστηκαν, καθώς η ανύψωση του εθνικού φρονήματος επέβαλε τη λησμονιά της πρότερης χρυσής εποχής. Τα εναπομείναντα μνημεία εξέπεσαν σε μικρές νησίδες μέσα στο δάσος των απρόσωπων πολυκατοικιών.
Η εξέλιξη αυτή ομολογουμένως χαροποίησε άπαντες επειδή άπαντες είδαν επιτέλους δραστική βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου. Βιομήχανοι, έμποροι, ακινητούχοι, μηχανικοί και μαστόρια έβγαλαν λεφτά, ενώ πρόσφυγες και εσωτερικοί μετανάστες βρήκαν καλές δουλειές και αξιοπρεπείς κατοικίες. Ωστόσο, ταυτόχρονα είχαμε και έκρηξη δημοσίων επενδύσεων. Έως τα τέλη του 1960, πέριξ της πυρίκαυστης ζώνης αποκτήσαμε το τωρινό λιμάνι, το Καυτατζόγλειο, το ΑΠΘ, τα μουσεία, τη νατοϊκής αναγκαιότητας Νέα Παραλία, τα μεγάλα νοσοκομεία και θέατρα, την Κωνσταντίνου Καραμανλή, το καινούργιο δικαστικό μέγαρο και το Παλέ Ντε Σπορ, το διάσημο σπίτι του μπασκετικού Άρη του 1980, μέσα στην έκταση της ΔΕΘ - Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης.
Η ΔΕΘ - Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης φυσικά δεν ήταν ουρανοτέβατη. Η πόλη ανέκαθεν υπήρξε εμπορικό σταυροδρόμι. Πέραν των εμπορευμάτων που διακινούνταν από την προκυμαία και τις αποθήκες της, φιλοξενούσε και ένα τεράστιο παζάρι ζώων στο Βαρδάρη. Χονδρικά, το 1926 η ζωοπανήγυρη μετακινήθηκε από τη δυτική στην ανατολική -πιο καθωσπρέπει- είσοδο της παλιάς πόλης, αλλάζοντας φυσικά ύφος και περιεχόμενο: εξελίχθηκε σε πολυεθνική και πολυσυλλεκτική εμποροπανήγυρη. Ομολογουμένως αποτελεί τραγική ειρωνεία η θεσμοθέτησή της αφού χάθηκε η ανεμπόδιστη επικοινωνία της πόλης με τη βαλκανική ενδοχώρα, όμως άκμασε μέχρι τη δεκαετία του 1990 • μέχρι την ώρα που τα κρατικά περίπτερα έπαψαν να έχουν θέση στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο του ελεύθερου εμπορίου. Μετά λοιπόν την κατάρρευση του Παραπετάσματος ήρθε η παρακμή: η ετήσια Διεθνής κατάντησε κρατικοδίαιτο γιουσουρούμ, και από τις κλαδικές η μόνη που παραμένει κραταιά είναι η Agrotica, η πλέον αρμόζουσα στην ιστορική παράδοση του τόπου.
Αρχιτεκτονικά η δική μας έκθεση δεν είχε ποτέ σχέση με εκείνες στη Δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, σταδιακά συγκέντρωσε έναν σημαντικό αριθμό αξιόλογων μοντερνιστικών κτιρίων, ευρισκόμενων σε συνάρτηση με την Πανεπιστημιούπολη, το Lycée και το Αρχαιολογικό Μουσείο, αλλά και με το προϋπάρχον χαμηλού ύψους κτιριακό απόθεμα. Το Παλέ ανεγέρθηκε εκεί διότι ήταν ένα εύκολα προσβάσιμο σημείο όπου περίσσευε χώρος. Η λογική της περίσσειας χώρου κυριάρχησε στον τρόπο αξιοποίησης της έκτασης μετά το 2000, με αποτέλεσμα σήμερα να φιλοξενεί μια πληθώρα δραστηριοτήτων που ελάχιστη ως καμία σχέση έχουν με το εκθεσιακό-συνεδριακό αντικείμενο. Σήμερα η ΔΕΘ χαρακτηρίζεται σχεδόν τριτοκοσμική, αφού αποτελεί μια άναρχη λαμαρινούπολη. Σήμερα η ΔΕΘ έχει ιστορία, δεν έχει ταυτότητα, και έχει συζητήσιμο οικονομικό αποτύπωμα. Σήμερα η ΔΕΘ στο κέντρο αποτελεί ένα εκ των ιερών τοτέμ της Θεσσαλονίκης, μαζί με το κρηπίδωμα της Παλιάς Παραλίας και τα ρομαντικά δίκτυα τραμ και θαλάσσιας συγκοινωνίας, πράγματα παρωχημένα που περιστασιακά θυμούνται όσοι τοπικοί άρχοντες ξεμένουν από ιδέες. Ένηγουεη.
Εν όψει της πολυσυζητημένης ανάπλασης, η αρχιτεκτονική πρόταση που έχει επιλεγεί δεν ενοποιεί το τριγύρω άστατο περιβάλλον, αν και στον σχετικό διαγωνισμό κατατέθηκε άλλη που τουλάχιστον περιείχε περισσότερο πράσινο πάνω από υπόσκαφες εγκαταστάσεις • πρόταση που θα επιβάρυνε πολύ λιγότερο το τόσο φλύαρο αστικό τοπίο, αλλά δυστυχώς απορρίφθηκε. Επιπρόσθετα, το ~4.000€ / τ.μ. κόστος κατασκευής προκαλεί εύλογες απορίες, τα προβλεπόμενα 55.000 τ.μ. είναι υπερβολικά πολλά για έναν κλάδο με τάσεις συρρίκνωσης (ξεπερνούν τα σημερινά διαθέσιμα μέτρα που ούτως ή άλλως περισσεύουν), το εμπορικό κέντρο και το ξενοδοχείο σίγουρα θα στρεβλώσουν τον ανταγωνισμό (συνολικά άλλα 25.000 τ.μ. στην τόσο προνομιούχα θέση), αλέες και αίθρια εντός του εκθεσιακού καταχρηστικά βαφτίζονται πράσινο, 4.000 δένδρα απλώς θα στριμώχνονται σε 110 διάσπαρτα στρέμματα. Τουτέστιν δεν θα μιλάμε για μητροπολιτικό πάρκο μα για κάτι άλλο, απροσδιόριστο.
Για το έργο τούτο προϋπολογίζεται εξωφρενικό (για ένα μόνο σημείο της πόλης) ποσό, όταν τα ίδια εκατομμύρια θα μπορούσαν να διατεθούν σε ριζική ανάπλαση των κόμβων στις εισόδους της πόλης, σε ένα δίκτυο θεματικών αρχαιολογικών περιπάτων, και -κυρίως- σε μια virtual reality ΔΕΘ του 21ου αιώνα, απελευθερωμένη από τα βαλκανικά όρια και προσαρμοσμένη στο μέλλον. Ειδικά εάν διατηρηθούν ορισμένα ενδιαφέροντα κτίρια, ένα αξιοπρεπές συγκρότημα αυτού του μεγέθους λογικά μπορεί να κατασκευαστεί με 75-80 εκατομμύρια, με κέρδος περισσότερη πρασινάδα και ταχύτερη υλοποίηση (μειωμένος κίνδυνος ανεύρεσης αρχαιοτήτων) χωρίς συμμετοχή ιδιώτη. Ακόμη κι αν συνυπολογίσουμε τα πάρκινγκ (υπάρχει ήδη ένα στο υπόγειο του Βελλίδειου, το οποίο δεν χρειάζεται να κατεδαφιστεί ολοσχερώς) και τον ειδικό εξοπλισμό, η ύψους 120 εκατομμυρίων εισφορά του Δημοσίου φαίνεται να αρκεί.
Για να κατευνάσει τις αντιδράσεις, η δημοτική αρχή ψάχνει για εναλλακτικές. Αρχικά θυμήθηκε την πρόσθετη απόκτηση και αξιοποίηση του στρατοπέδου του Γ' ΣΣ, ενός πάγιου στόχου που διαρκώς ξεγλιστρά. Όμως ακόμη και σε αυτό το μακρινό ενδεχόμενο, όποιος κάνει τον κόπο να ρίξει μια ματιά στο Google Earth θα διαπιστώσει ότι ικανοποιητικά στρέμματα πρασίνου μπορούν να προκύψουν μόνο μετά από κατεδάφιση διατηρητέων στρατιωτικών κτιρίων. Παράλληλα, η προτεινόμενη υπογειοποίηση γύρω δρόμων για τη δημιουργία ενιαίου πάρκου αποτελεί σοβαρή τεχνική πρόκληση, επίσης τεράστιου κόστους και αβέβαιης υλοποίησης. Εν κατακλείδι, το θέμα προωθείται χωρίς να αποτελεί κομμάτι συγκροτημένου αναπτυξιακού σχεδίου για τον φορέα και την πόλη, κάτι που φυσικά ισχύει και για άλλα προωθούμενα φαραωνικά πρότζεκτ της Θεσσαλονίκης. Πάντως η τωρινή κατάσταση δεν πάει άλλο, η όλη ιστορία αποτελεί γελοιοποίηση του κράτους και της τοπικής κοινωνίας. Επώνυμοι μιλούν δημοσίως υπέρ του υπερφίαλου πρότζεκτ, ισχυριζόμενοι ότι «εκφράζουν την πόλη», ασχέτως αν η συμμετοχή στους φορείς όπου προΐστανται συνήθως διαψεύδει αυτόν τον ισχυρισμό. Οι ίδιοι πολίτες γκεμπελικά βαφτίζουν μηδενιστές όσους αντιδρούν, επικαλούμενοι την καθυστέρηση ολοκλήρωσης του μετρό. Τούτου λεχθέντος, το ότι όντως υπήρξαν παράλογες διαμαρτυρίες για τις αρχαιότητες της Βενιζέλου προφανώς δεν σημαίνει ότι κάθε διαμαρτυρία είναι παράλογη.
Αναγνωρίζω ότι η μεταφορά στη Σίνδο ή στο αεροδρόμιο έχει πολύ περισσότερα αρνητικά από όσα θετικά. Αναγνωρίζω επίσης ότι πρέπει να υπάρξουν γρήγορες υλοποιήσιμες κινήσεις, αφού η όλη υπόθεση έχει κακοφορμίσει. Τέλος αναγνωρίζω πόσο καλό θα κάνουν στην αγορά τα 300 (;) εκατομμύρια ευρώ που συζητούνται, οπωσδήποτε πολύ περισσότερο από… μόνο 120. Ωστόσο, σαν ρεαλιστής Σαλονικιός δεν μπορώ να υποστηρίξω οτιδήποτε θα δεσμεύσει επ’ αόριστον μια ζωτικής σημασίας ζώνη γης, και μάλιστα όταν η προτεινόμενη ανάπλαση ισοδυναμεί με ανισόρροπη υπερεπένδυση, παρόμοια με την αλήστου μνήμης Υποθαλάσσια. Εφόσον ειλικρινά επιθυμούμε μια καθοριστικής σημασίας ιδιωτική επενδυτική κίνηση, αυτή κάλλιστα μπορεί να υλοποιηθεί στις σημερινές παρυφές του βασικού αστικού ιστού, δημιουργώντας υπερτοπικό πόλο εντός κρατικού οικοπέδου στους Λαχανόκηπους ή στην Πολίχνη, και αφήνοντας εντελώς ελεύθερη την επιφάνεια της ΔΕΘ.
Αυτή τη στιγμή συλλέγονται υπογραφές για τοπικό δημοψήφισμα. Ομολογώ ότι γενικά δεν είμαι υπέρ των δημοψηφισμάτων επειδή συνήθως επιβραβεύουν το θυμικό και όχι τη λογική, ωστόσο η έκδηλη ανασφάλεια των υποστηρικτών της in situ μεγάλης ανάπλασης οφείλεται στην αδυναμία τους να πείσουν την κοινωνία για την ορθότητα της πρότασής τους. Ασχέτως αν τυπικά η έκταση ανήκει σε νομικό πρόσωπο του Δημοσίου, ηθικά ανήκει στους κατοίκους και αυτοί θα πρέπει κάπως να εκφραστούν, ώστε να αποδειχθεί αν τη Θεσσαλονίκη εκπροσωπούν ακόμη οι γνώριμοι αυτοαναφορικοί κοτζαμπάσηδες. Εύχομαι η πρωτοβουλία αυτή να προκαλέσει πολύτιμο αναστοχασμό, έστω στο παρά πέντε.
20°
