Πώς παραμένουμε ένα χωριό που δεν καταλαβαίνει τίποτα από τον κόσμο

Ο επαρχιωτισμός μας, η προσκόλληση στις έγνοιες του χωριού μας, της ενορίας μας και των βλαχοδημάρχων μας, είναι μια συλλογική στάση που συνοδεύει τη γέννηση του ελληνικού κράτους και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ήδη, στον 18ο αιώνα, ενώ στην Ευρώπη και στα Βαλκάνια εξελισσόταν ο Διαφωτισμός ο οποίος εξέφραζε ιδέες επιστήμης και ελευθερίας, μεγάλα τμήματα του ελληνισμού, η Εκκλησία για παράδειγμα, αντιδρούσαν με ηθικό πανικό. Ο Κοραής έκανε λόγο για «αμάθεια και προγονολατρεία» που δεν επέτρεπαν στο έθνος να ξεπεράσει την κατάσταση της καθυστέρησης. Μετά την ανεξαρτησία, η Ελλάδα του Όθωνα επικεντρώθηκε σε εσωτερικά ζητήματα —διοικητική οργάνωση, εξουδετέρωση τοπικών αρχόντων, αλληλοφάγωμα, αντιγερμανισμό— παραβλέποντας τα σημαντικά ευρωπαϊκά ρεύματα όπως ο φιλελευθερισμός και ο συνταγματισμός, που είχαν αρχίσει να μετασχηματίζουν τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ήμασταν ένα συμπίλημα οθωμανικών χωριών και, παρά τις αδέξιες προσπάθειες των Βαυαρών, παραμείναμε μια αγροτική, θρησκόληπτη επαρχία στην άκρη της Ευρώπης.

Ο απομονωτισμός μας συνοδεύτηκε με ποικίλες εθνικιστικές εξάρσεις που μας τύφλωναν ξανά και ξανά με ολέθρια αποτελέσματα. Το 1897, η Ελλάδα, κραδαίνοντας γαλανόλευκες, μπήκε στον πόλεμο για την Κρήτη χωρίς στρατιωτική ή διπλωματική προετοιμασία και αγνοώντας τις γεωπολιτικές ισορροπίες. Η ήττα ήταν βαριά: ήμασταν εντελώς αποσυνδεδεμένοι από τη διεθνή πραγματικότητα. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η χώρα διχάστηκε ανάμεσα στον βασιλιά Κωνσταντίνο (υπέρ της ουδετερότητας) και τον Ελευθέριο Βενιζέλο (υπέρ των δυνάμεων της Αντάντ): ο εσωτερικός διχασμός καθυστέρησε την είσοδό μας στον πόλεμο, υπονόμευσε τη διπλωματική μας δυνατότητα και οδήγησε σε παρατεταμένη πολιτική αστάθεια.

Μυαλό δεν βάλαμε. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, ενώ η Δύση μετασχηματιζόταν (Σχέδιο Μάρσαλ, συμφωνίες με ορίζοντα την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση), στην Ελλάδα ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος ο οποίος συνεχίστηκε με τη μετεμφυλιακή πόλωση και το μίσος των μεν για τη Δύση, των δε για το σοβιετικό μπλοκ και την κομμουνιστική ιδεολογία. Παρά τις πρωτοβουλίες ορισμένων πολιτικών, ο πρωτόγονος αντικομμουνισμός μαζί με τη δουλοπρέπεια έναντι των ΗΠΑ ενίσχυσαν τον επαρχιωτισμό και εμπόδισαν τη θεσμική θεμελίωση. Η Ελλάδα δεν κατάφερε να εκσυγχρονίσει τις δομές της και να προσεγγίσει την ΕΟΚ παρά μόνο στις αρχές της δεκαετίας του 1960 —με πολλές γκρίνιες, φοβίες και αντιδυτικές παλινδρομήσεις. Ώσπου, η δικτατορία των Συνταγματαρχών μάς περιθωριοποίησε σε μια περίοδο όπου οι ευρωπαϊκές χώρες εμβάθυναν τους δημοκρατικούς τους θεσμούς και αναπτύσσονταν με γοργό ρυθμό. Η ελληνική χούντα δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί τι συνέβαινε στον κόσμο: οι άνθρωποι ήταν απολίτιστοι —εννοείται. Τους διέφυγε εντελώς το ρεύμα της αποαποικιοποίησης, του φιλελευθερισμού, των υπερεθνικών ενώσεων· ασχολούνταν με την πολιτική καταστολή και με τις, κατά τη γνώμη τους, ελληνικές αξίες: πατρίς, θρησκεία, οικογένεια, τοπικά έθιμα οθωμανικού τύπου και αισθητική πασχαλινού οβελία.

H περίοδος κατά την οποία ξεπεράσαμε τον εαυτό μας ήταν το 1989

Αλλά, η περίοδος κατά την οποία ξεπεράσαμε τον εαυτό μας ήταν το 1989, όταν είχε πλέον ολοκληρωθεί η φυσιογνωμία του Έλληνα αρχοντοχωριάτη. Ενώ ο κόσμος άλλαζε γύρω μας —πτώση του Τείχους του Βερολίνου, κατάρρευση του σοσιαλισμού, σφαγή στην πλατεία Τιενανμέν, εισαγωγή του συστήματος του Tim Berners-Lee που θα εξελισσόταν στο World Wide Web— εμείς εντρυφούσαμε στο σκάνδαλο Κοσκωτά και στον γάμο του Ανδρέα Παπανδρέου με την κ. Δήμητρα Λιάνη. Το «Βρώμικο ’89» επεκτάθηκε μέχρι το 1995, όταν οι δημοσιογράφοι έστησαν τσαντίρι έξω από το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο όπου νοσηλευόταν ο «ηγέτης». Το ενδιαφέρον για την υγεία του πήρε διαστάσεις μανιώδους κουτσομπολιού με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες για τις σωματικές του λειτουργίες, καθώς και με εικασίες και αντιπαραθέσεις για τη διαδοχή στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ. Το σύμπαν μας είχε συρρικνωθεί.

Η πολιτική αστάθεια που ακολούθησε απέδειξε την παροιμιώδη ανωριμότητά μας: μικροπολιτική, εσωκομματικά παιχνίδια, πλήρης απουσία διπλωματικής στρατηγικής για την ενσωμάτωση των βαλκανικών χωρών στο καινούργιο γεωπολιτικό τοπίο, αμηχανία και εθνικιστική αναδίπλωση. Κι ενώ η Ευρωπαϊκή Κοινότητα προετοιμαζόταν για τη μεγαλύτερη διεύρυνση στην ιστορία της, εμείς παραμείναμε πεισματικά το χωριό που είμαστε χωρίς θέσεις-γέφυρες μεταξύ Ανατολής και Δύσης, παθητικός δέκτης των εξελίξεων, με έμφαση στις οικονομικές επιδοτήσεις εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο λεγόμενο «Μακεδονικό», που ήρθε στο προσκήνιο κατά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, οι Έλληνες επέλεξαν τον εθνικιστικό λαϊκισμό, με μαζικές διαδηλώσεις και διπλωματική απομόνωση: αντί να προωθήσουμε τον ανοιχτό διάλογο, μαζί με την πολιτική της πολιτιστικής και οικονομικής διείσδυσης στα Βαλκάνια, προτιμήσαμε το εμπάργκο στα Σκόπια (1994). Όσο για την κοινή γνώμη, αντιμετώπισε με τον συνηθισμένο της αρνητισμό τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, αντί να δει σε αυτή μια ευκαιρία γεωπολιτικής και γεωεπιχειρηματικής επιρροής. Η ΕΕ και οι ΗΠΑ δεν κατάλαβαν τις θέσεις μας επειδή δεν μιλούσαμε με όρους διεθνούς νομιμότητας· μιλούσαμε για εσωτερική κατανάλωση.

Σχετικό Άρθρο

Πολιτικη & Οικονομια Η πολιτική επιστρέφει στους πολιτικούς

Ανδρέας Παπαμιμίκος 30.03.2025, 11:20

Με λίγα λόγια, ο μικροκομματισμός και οι ιδεοληψίες —εθνικιστικές, και λεβεντοπατριωτικο-αριστερές— μας έχουν στοιχίσει ακριβά αλλά συνεχίζουμε με αμείωτο κέφι, χωρίς να καταλαβαίνουμε τίποτα από τον κόσμο. Δεν προβλέψαμε ούτε το μεταναστευτικό κύμα των αρχών του 1990, ούτε την κρίση του 2009. Παραήμασταν απασχολημένοι με την κρατικοκεντρική και πελατειακή μας πολιτική. Το 2001, η είσοδος στην Ευρωζώνη, αντί να λειτουργήσει σαν μοχλός για μεταρρυθμίσεις, έγινε αφορμή για καταναλωτική έκρηξη και εφησυχασμό. Τα ΜΜΕ και το πολιτικό προσωπικό πλάσαραν την εικόνα μιας χώρας παγκοσμιοποιημένης και «μοντέρνας», ενώ οι θεσμοί παρέμεναν ανοχύρωτοι και το δημόσιο χρέος διογκωνόταν. Σύμφωνα με την κυρίαρχη αφήγηση, όλοι μας φθονούσαν: χαρακτηριστικό επαρχιώτικης ψευτοαυτάρκειας, νησιωτικής νοοτροπίας και άρνησης της πραγματικότητας.

Η Ελλάδα, αν και μέλος της Ευρωζώνης, δεν προσαρμόστηκε στους θεσμούς της ΕΕ, ούτε σε επίπεδο παραγωγικότητας, ούτε σε θεσμική διαφάνεια

Έτσι, η Ελλάδα δεν λειτούργησε ως στρατηγικός εταίρος στο εσωτερικό της ΕΕ· ποτέ δεν έπαιξε ρόλο διαμορφωτή πολιτικής. Οι ευρωπαϊκές διευκολύνσεις, όπως οι αγροτικές επιδοτήσεις και τα διαρθρωτικά ταμεία, χρησιμοποιήθηκαν αποσπασματικά και οπορτουνιστικά, όχι ως μέσο μακροπρόθεσμου μετασχηματισμού. Γενικά, η δεκαετία του 2010 χαρακτηρίστηκε από έξαλλο λαϊκισμό και «επαναστατική αυτάρκεια» ώσπου η κρίση χρέους έφερε στο προσκήνιο μια νέα μορφή επαρχιωτισμού: την ιδέα ότι η Ελλάδα θα μπορούσε «να διδάξει την Ευρώπη» ή «να αντισταθεί στους δανειστές» με μονομερείς αποφάσεις. Η ρητορική περί «κακής Γερμανίας» και «καταπιεστικής ΕΕ» έκρυβε την εγχώρια αποτυχία και την άρνηση ανάληψης ευθυνών. Η Ελλάδα, αν και μέλος της Ευρωζώνης, δεν προσαρμόστηκε στους θεσμούς της ΕΕ, ούτε σε επίπεδο παραγωγικότητας, ούτε σε θεσμική διαφάνεια. Υπήρξε εσωστρεφής, υπερκαταναλωτική και παθητική ως προς τις απαιτήσεις της διεθνούς οικονομίας, κάτι που οδήγησε στην πτώχευση και στην επιτροπεία εκ μέρους των «φθονερών και άπληστων ξένων».

Μερικά από τα συνθήματα που έχουν ακουστεί δείχνουν πόσο προβληματικές είναι οι νοοτροπίες και η πολιτική μας αγωγή: «Έχουμε την ωραιότερη χώρα του κόσμου, γι’ αυτό μας επιβουλεύονται οι κουτόφραγκοι»· «Δώσαμε τα φώτα στη Δύση» (υπάρχουν πολλές εκδοχές αυτής της κοινοτοπίας, σε μία εκ των οποίων περιλαμβάνει βελανίδια)· «Έχουμε το καλύτερο οικόπεδο». Όλα τούτα, τα οποία, παρά τα μεγάλα μας παθήματα, τα επαναλαμβάνουμε ακόμα, συνοδεύονταν και συνοδεύονται από ποικίλες θεωρίες συνωμοσίας, αρκετά εξεζητημένες αλλά όχι και τόσο ευφάνταστες, γύρω από τις οποίες συσπειρώνεται ο σοφός μας λαός. Έτσι, τον τελευταίο καιρό, ενώ η Τουρκία γίνεται όλο και πιο επιθετική, ενώ η Ευρώπη πασχίζει να ανασυνταχθεί στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται λόγω της αμερικανικής πολιτικής, εμείς συζητάμε τις παλαβομάρες της αντιπολίτευσης η οποία περιλαμβάνει μια ποικιλία από ανάγωγους χωρικούς.