Η γεωπολιτική αφύπνιση της Ευρώπης και το νέο Τέλος της Ιστορίας

Από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, η ξακουστή και εγγενώς αμφιλεγόμενη θέση του Φράνσις Φουκουγιάμα πως η Φιλελεύθερη Δημοκρατία αποτελεί το Τέλος της Ιστορίας βάλλεται πανταχόθεν. Ειδικά από την πρώτη εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ το 2016 και έπειτα, εκατοντάδες αναλύσεις έχουν γραφτεί, επιχειρώντας να καταρρίψουν το βασικό αξίωμα της θέσης του Φουκουγιάμα. Δηλαδή, πως, παρότι γεγονότα κολοσσιαίας σημασίας θα συνεχίσουν φυσικά να συμβαίνουν, εντούτοις, κανένα άλλο πολιτικό και αξιακό σύστημα δεν θα μπορέσει να απειλήσει την οριστική νίκη της φιλελεύθερης δημοκρατίας έναντι των αυταρχικών καθεστώτων. Η ήττα της ΕΣΣΔ στον Ψυχρό Πόλεμο αποτέλεσε και την τελευταία πίστα σε ένα παιχνίδι το οποίο, σύμφωνα με τον Φουκουγιάμα, κανείς δεν θα μπορέσει ποτέ να παίξει ξανά.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως, ακόμα και για τους θερμότερους θιασώτες της σχολής του φιλελεύθερου διεθνισμού –της οποίας ο Φουκουγιάμα αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους σύγχρονους προφήτες– τα δεδομένα του τρέχοντος πολιτικού χρόνου αμφισβητούν σε υπαρξιακό επίπεδο ορισμένες από τις σταθερές στις οποίες βασίζεται η θεώρησή τους σχετικά με τις δυναμικές του διεθνούς συστήματος. Η δε επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην αμερικανική προεδρία, σε συνδυασμό με τη στροφή που έχει πραγματοποιήσει προς τις ρωσικές θέσεις –και την παράλληλη υποβάθμιση των διατλαντικών σχέσεων που προκαλεί μονομερώς– μοιάζει ως το τελευταίο καρφί στο φέρετρο της αμετροεπούς φιλελεύθερης αισιοδοξίας των 90s.

Από την πλευρά του, ο Φουκουγιάμα είχε προβλέψει πως η επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας ως πολιτικού συστήματος ελλοχεύει τον κίνδυνο ενός μεγαλοθυμικού εκτροχιασμού, τον οποίο κανείς δεν θα μπορούσε να εκπροσωπεί καλύτερα από τον Αμερικανό Πρόεδρο. Εκείνο που ίσως απέτυχε να εκτιμήσει είναι πως το «Τέλος της Ιστορίας», το οποίο κήρυξε περήφανα το 1992, μπορεί να σωθεί από τη στροφή της Ευρώπης προς τον γεωπολιτικό ρεαλισμό το 2025.

Η υπαρξιακή μεταστροφή του αμερικανικού εξαιρετισμού και η Ευρώπη

Από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και έπειτα, η επιρροή του αποστολικού εξαιρετισμού στην άσκηση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής αποτέλεσε, υποσυνείδητα, σε μεγάλο βαθμό, τον αξιακό πυρήνα του αμερικανικού παρεμβατισμού μακριά από τις αμερικανικές ακτές. Συνοπτικά, η μετεξέλιξη της ΕΣΣΔ σε μια πρωτίστως ιδεολογική, και μετέπειτα φυσικά πυρηνική υπερδύναμη, η οποία φαινομενικά είχε τη δυνατότητα να εξάγει το δικό της αξιακό σύστημα, αμφισβητώντας την αμερικανική σφαίρα επιρροής, δημιούργησε ένα πλαίσιο μηδενικού αθροίσματος –με την έννοια της θεωρίας παιγνίων– στο οποίο ο αμερικανικός φιλελευθερισμός συγκρούστηκε με τον σοβιετικό αυταρχισμό για κάτι λιγότερο από μισό αιώνα.

Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, οι ΗΠΑ ανακήρυξαν εαυτούς προστάτες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ετεροπροσδιορίζοντας τον φιλοσοφικό πυρήνα της εξωτερικής τους πολιτικής απέναντι στην απειλή του κομμουνισμού. Στο συγκεκριμένο σχήμα, και με μια αμιγώς συνεπειοκρατική ηθική προσέγγιση όσον αφορά τις προτεραιότητες του αμερικανικού πραγματισμού, η Ουάσιγκτον κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να μεγιστοποιήσει τη δική της επιρροή εντός του διεθνούς συστήματος, λειτουργώντας πάντα με το ρητορικό σχήμα πως η αποστολή των ΗΠΑ δεν ήταν άλλη από την προστασία της φιλελεύθερης δημοκρατίας απέναντι στον αυταρχισμό του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Ο μεταπολεμικός αμερικανικός προγραμματισμός αποτέλεσε επίσης μια εξαιρετικά παραγωγική δύναμη για την Ευρώπη. Έπειτα από αιώνες κατά τους οποίους οι Ευρωπαίοι απέδειξαν πόσο ικανοί είναι να αλληλοσφάζονται, η τραυματική εμπειρία του Β’ ΠΠ, η οποία συμπλήρωσε εκείνη του Α’, ανάγκασε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να υιοθετήσουν μια διαφορετική προσέγγιση στις μεταξύ τους σχέσεις και διεκδικήσεις, εντός και εκτός ευρωπαϊκού εδάφους. Αυτό συνέβη, σε μεγάλο βαθμό, λόγω της μεταπολεμικής ισορροπίας των δυνάμεων, στην οποία δεν μπορούσαν να ανταγωνιστούν τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ σε κανένα επίπεδο.

Στο πασιφανές διπολικό σύστημα που προέκυψε μετά την κατάρρευση της ναζιστικής Γερμανίας, η κατεστραμμένη Ευρώπη πέτυχε σταδιακά να υλοποιήσει το όραμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, δημιουργώντας τελικά ένα εγχείρημα το οποίο, αν το δει κανείς στη μακρά διάρκεια της Ιστορίας, αποτελεί ένα σύγχρονο θαύμα. Παρά τις εγγενείς της αδυναμίες, η ύπαρξη και μόνο της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας –και μετέπειτα της Ευρωπαϊκής Ένωσης– αποτελεί μια ευτυχή παραδοξότητα στην ευρωπαϊκή ιστορία· καθώς η Γηραιά Ήπειρος δεν βίωνε εσωτερική γεωπολιτική σταθερότητα, αλλά και οικονομική ευημερία.

Η συγκλονιστική επιτυχία της «πολιτικής Ευρώπης» εξαρτήθηκε σε απόλυτο βαθμό από τη διαβεβαίωση της αμερικανικής αμυντικής ομπρέλας απέναντι στον σοβιετικό αυταρχισμ

Όμως, η συγκλονιστική επιτυχία –ξανά, σε επίπεδο ιστορικού longue durée– της «πολιτικής Ευρώπης» εξαρτήθηκε σε απόλυτο βαθμό από τη διαβεβαίωση της αμερικανικής αμυντικής ομπρέλας απέναντι στον σοβιετικό αυταρχισμό, η οποία εξασφάλισε στις ευρωπαϊκές ηγεσίες πως δεν θα χρειαστεί ποτέ να ανησυχήσουν σοβαρά για τη γεωπολιτική προστασία του εγχειρήματος της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Φυσικά, δεδομένου ότι η ΕΣΣΔ αναπόφευκτα κατέρρευσε –απαξιώνοντας τα ηθικά και πρακτικά αξιώματα του σοσιαλισμού– η «πολιτική Ευρώπη» ανήκε στο μπλοκ των νικητών του Ψυχρού Πολέμου. Ωστόσο by association, όπως θα έλεγαν στις ΗΠΑ.

Μπορεί η «πολιτική Ευρώπη» να αποτελεί το επιστέγασμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας, όμως, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αυτήν την υπερασπίστηκε προτίστως η Ουάσιγκτον, όχι οι Βρυξέλλες· ενδεικτικά, την ιδεολογική νίκη στον Ψυχρό Πόλεμο την πιστώνεται ακόμα ο Ρόναλντ Ρίγκαν, ο οποίος δεν ήταν καν πρόεδρος των ΗΠΑ όταν η ΕΣΣΔ τελικά κατέρρευσε.

Η απειλή του Τραμπ και η μεγάλη –αξιακή– ευκαιρία της Ευρώπης

Τριάντα τέσσερα χρόνια μετά την υποστολή της κόκκινης σημαίας στο Κρεμλίνο, η οποία σφράγισε την επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας έναντι του αυταρχισμού –και το οριστικό τέλος της αέναης σύγκρουσης των πολιτικών συστημάτων, κατά τον Φουκουγιάμα– ο Ντόναλντ Τραμπ έχει καταφέρει, μέσα σε δύο μήνες, να αμφισβητήσει όλες τις σταθερές της μεταψυχροπολεμικής εξωτερικής πολιτικής.

Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως η γεωπολιτικά νεοαπομονωτική και εμπορικά υπερπροστατευτική πολιτική που εφαρμόζει –κυρίως απέναντι στην ΕΕ– αποτελεί μια διάψευση βγαλμένη από τους εφιάλτες του Φουκουγιάμα. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου –αλλά και μετά τη λήξη του– όλοι ανεξαιρέτως οι προκάτοχοι του Τραμπ υιοθέτησαν την ίδια αποστολική προσέγγιση στην εξωτερική πολιτική, την οποία εφάρμοσαν παρά τις κατά καιρούς δυσθεώρητες πρακτικές και τις ιδιοσυγκρασιακές διαφωνίες μεταξύ τους. Αντίθετα, ο Τραμπ έχει σύρει, με απόλυτη επιτυχία και με χροιά προσωπικής δικαίωσης, τις ΗΠΑ σε μια αμιγώς συναλλακτική προσέγγιση όσον αφορά την άσκηση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής –αλλά και την εμπορική διάστασή της– η οποία συχνά παραλληλίζεται με τον αμερικανικό απομονωτισμό του Μεσοπολέμου.

Ο συγκεκριμένος παραλληλισμός είναι εγγενώς εσφαλμένος, καθώς στον τρέχοντα πολιτικό χρόνο ο Τραμπ δεν έχει υιοθετήσει μια απαθή στάση απέναντι σε παρωχημένου τύπου βασιλευόμενες δημοκρατίες. Αντιθέτως κινείται σαφώς υπέρ των ρωσικών θέσεων, επικυρώνοντας εμμέσως τις αξίες του αυταρχισμού του Βλαντιμίρ Πούτιν.

Ο Τραμπ έχει αναγκάσει τις ευρωπαϊκές ηγεσίες να αντιμετωπίσουν το όραμα της ευρωπαϊκής στρατηγικής και αμυντικής αυτονομίας ως υπαρξιακή αναγκαιότητα

Αυτή ακριβώς η προσέγγιση του νέου Αμερικανού προέδρου έχει αναγκάσει τις ευρωπαϊκές ηγεσίες να αντιμετωπίσουν το όραμα της ευρωπαϊκής στρατηγικής και αμυντικής αυτονομίας ως μια υπαρξιακή αναγκαιότητα. Οι τελευταίες εξελίξεις στη Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο –σε συνδυασμό με την πάγια θέση της Γαλλίας κατά την προεδρία του Εμανουέλ Μακρόν– όπως επίσης και η σαφής στροφή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς την άμεση διόγκωση του γεωπολιτικού αποτυπώματος της ΕΕ, αφήνουν περισσότερο χώρο για αισιοδοξία απ’ όσο θα μπορούσε ποτέ να προβλέψει κανείς, δεδομένης της ιστορικής ανικανότητας των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων να ταυτίσουν τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα.

Μέχρι και την επιστροφή του Τραμπ στον Λευκό Οίκο, η απειλή του ρωσικού αυταρχισμού υφίστατο μεν, ωστόσο θεωρούνταν δεδομένο πως θα αντιμετωπιζόταν με έναν συντεταγμένο διατλαντικό τρόπο, ο οποίος θα παρέπεμπε στην ψυχροπολεμική εποχή. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, πως όταν ο Τζο Μπάιντεν επικράτησε του Ντόναλντ Τραμπ στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2020, όλες οι σχετικές έρευνες έδειξαν πως οι Ευρωπαίοι πολίτες αισθάνθηκαν ανακούφιση, καθώς κανείς δεν θα μπορούσε ποτέ να αμφισβητήσει –μέχρι τότε– πως οι ευρωπαϊκές ηγεσίες θα είχαν τη δυνατότητα να προστατεύσουν την ασφάλειά τους χωρίς την εξασφάλιση της αμερικανικής αμυντικής ομπρέλας.

Πέντε χρόνια αργότερα, η απότομη επαναπροσέγγιση του Τραμπ με το –επί της ουσίας δικτατορικό– ρωσικό καθεστώς, σε συνδυασμό με την ξεκάθαρη υποβάθμιση των θέσεων της δημοκρατικά εκλεγμένης ουκρανικής κυβέρνησης, μοιάζει να αφήνει την Ευρώπη αβοήθητη ως τον τελευταίο αυθεντικό εκφραστή της φιλελεύθερης δημοκρατίας· το Τέλος της Ιστορίας δεν έμοιαζε ποτέ περισσότερο αβέβαιο. Ωστόσο, εκεί ακριβώς βρίσκεται η τεράστια ευκαιρία για το πολιτικό σύστημα το οποίο, παρά τις όποιες αδυναμίες του, έχει παράξει αδιαμφισβήτητα τον μεγαλύτερο πλούτο, ενώ ταυτόχρονα έχει εξασφαλίσει και το υψηλότερο επίπεδο κοινωνικής ευημερίας στην παγκόσμια ιστορία.

Ποτέ ξανά στο παρελθόν η Ευρώπη δεν είχε μια τόσο μεγάλη ευκαιρία να καθορίσει τον ρου της παγκόσμιας ιστορίας για τις επόμενες δεκαετίες

Μέσω της ενίσχυσης του γεωπολιτικού της αποτυπώματος, η Ευρώπη έχει πλέον τη δυνατότητα να κρίνει η ίδια κατά πόσο η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτελεί όντως το τελευταίο πολιτικό σύστημα· ένα σύστημα που μπορεί μεν να βάλλεται από περιστασιακά γεγονότα, ωστόσο δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αμφισβητηθεί από οποιαδήποτε εναλλακτική –πόσο μάλλον από μια αυταρχική– πρόταση. Παρά τις κολοσσιαίες της επιτυχίες σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, η «πολιτική Ευρώπη» αποτέλεσε εξαρχής μια εσωστρεφή ιδεολογική δύναμη, ακριβώς επειδή γεννήθηκε και μεγάλωσε υπό την κηδεμονία των ΗΠΑ. Αυτή η κηδεμονία δεν υφίσταται πλέον, και η ανάληψη της γεωπολιτικής ευθύνης του εαυτού της ταυτίζεται πλέον αναπόφευκτα με την κληρονομιά της φιλελεύθερης δημοκρατίας – τουλάχιστον μέχρι και τη λήξη της συνταγματικής θητείας του Τραμπ· στην πραγματικότητα, ποτέ ξανά στο παρελθόν η Ευρώπη δεν είχε μια τόσο μεγάλη ευκαιρία να καθορίσει τον ρου της παγκόσμιας ιστορίας για τις επόμενες δεκαετίες

Ένα νέο Τέλος της Ιστορίας – με το ζόρι

Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως η σιγουριά της αμερικανικής ομπρέλας ασφάλειας δημιούργησε το πλαίσιο πάνω στο οποίο η «πολιτική Ευρώπη» μετετράπη σε πραγματικότητα, αντί να αποτελεί απλώς ένα αγαπημένο ζήτημα θεωρητικών ακαδημαϊκών αναζητήσεων. Η γνώση πως η αμερικανική πυρηνική ομπρέλα αποτελούσε σταθερά παρήγαγε και τον απαραίτητο δημοσιονομικό χώρο, έτσι ώστε το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος –το οποίο αποτελεί τον μεταπολεμικό πυρήνα της ευρωπαϊκής ενοποίησης– να τσιμεντωθεί στις ευρωπαϊκές συνειδήσεις, αλλά και στους εθνικούς προϋπολογισμούς.

Η γεωπολιτική αφύπνιση της Ευρώπης θα αποτελέσει μια εξαιρετικά δύσκολη πίστα για την ευρωπαϊκή «συμμαχία των προθύμων», η επιτυχία της οποίας είναι εξαιρετικά αβέβαιη· η δημοσιονομική πίεση, ωστόσο, τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ΕΕ, έχει προεξοφληθεί, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ανάγκη συνέπειας των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην υλοποίηση του συγκεκριμένου οράματος. Παράλληλα, δεν μπορεί κανείς να μην τονίσει πως η γεωπολιτική αφύπνιση της Ευρώπης δεν αποτελεί μια συνειδητή επιλογή, αλλά προκύπτει από την ιστορική αναγκαιότητα που προκαλεί η εξωτερική πολιτική του Τραμπ· με αυτή την έννοια, η Ευρώπη κληρονομεί τις τύχες της φιλελεύθερης δημοκρατίας ξανά by association, όπως επικράτησε και στον Ψυχρό Πόλεμο έναντι της ΕΣΣΔ.

Το νέο Τέλος της Ιστορίας φαίνεται πως θα αποτελέσει το rematch ανάμεσα στη φιλελεύθερη δημοκρατία και τη ημι-τερατώδη μίξη του ρωσικού αυταρχισμού με τις μετα-ιδεολογικές ΗΠΑ του Τραμπ. Σε αυτή τη σύγκρουση, η Ευρώπη αναλαμβάνει μια ευθύνη που ποτέ δεν αναλογούσε στις γεωπολιτικές της φιλοδοξίες, τις οποίες, ωστόσο, μαθαίνει για πρώτη φορά να καλλιεργεί. Το κατά πόσο «ο θρίαμβος της Δύσης» θα εξακολουθήσει να είναι «προφανής, πρώτα απ’ όλα, απέναντι στην πλήρη εξάντληση βιώσιμων συστηματικών εναλλακτικών λύσεων απέναντι στον δυτικό φιλελευθερισμό», όπως έγραφε ο Φουκουγιάμα, φαίνεται πως θα κριθεί τελικά στη στάση που θα κρατήσουν –όχι η Ουάσιγκτον, αλλά– το Βερολίνο, το Παρίσι, το Λονδίνο και οι Βρυξέλλες· πρωτίστως απέναντι στον εαυτό τους και στην κοινή τους ευρωπαϊκή συνείδηση.