Ένας Φρανκενστάιν για το 2025

Ένα από τα πιο διάσημα αποσπάσματα της Ιλιάδας είναι η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα. Την είχε παραγγείλει η μητέρα του η Θέτις στον Ήφαιστο επειδή ο Έκτορας είχε πάρει ως λάφυρο την ασπίδα του Αχιλλέα όταν σκότωσε τον Πάτροκλο. H καινούργια ασπίδα είχε πάνω της χαραγμένο ένα πανόραμα της ανθρώπινης ζωής: σκηνές από γάμους, γλέντια, από το θερισμό τον τρύγο, από την καθημερινότητα των ανθρώπων αλλά και από τον πόλεμο. Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα θεωρείτο και ήταν αναπόσπαστο μέρος του ανθρώπινου βίου.

Η «Ασπίδα του Αχιλλέα» είναι και ο τίτλος του βιβλίου που έγραψε πριν από δύο δεκαετίες, ο Philipp Bobbitt, ακαδημαϊκός με πολυετή θητεία σε θέσεις που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια στις ΗΠΑ. Ο Bobbitt παίρνει αφορμή από την ασπίδα για να υποστηρίξει ότι ο πόλεμος εξακολουθεί να είναι μέρος του ανθρώπινου βίου. Το να πιστεύει κανείς ότι μπορεί να τον εξαλείψει είναι όχι μόνο ουτοπικό αλλά και επικίνδυνο: καταλήγει σε ακόμα μεγαλύτερες καταστροφές και αιματοχυσίες.

Όταν το διάβασα η θέση του με είχε ξενίσει. Σίγουρα δεν είχαν εξαλειφθεί οι πόλεμοι, η ανθρωπότητα ωστόσο είχε κάνει σημαντικά βήματα για τον περιορισμό τους. Στην Ευρώπη η ιδέα ότι μπορεί να εμπλακούμε σε έναν πόλεμο μας φαινόταν αδιανόητη. Σε όλο τον κόσμο άλλωστε οι κατακτητικοί πόλεμοι, όπως αυτοί που έζησε η ήπειρος μας τη δεκαετία του 1940, εύρισκαν την καθολική αποδοκιμασία της διεθνούς κοινότητας.

Να λοιπόν που σήμερα το αδιανόητο έχει συμβεί. Στην πόρτα της Ευρώπης βρίσκεται σε εξέλιξη ένας αμιγώς κατακτητικός πόλεμος με τον Πούτιν να διεκδικεί τα εδάφη της Ουκρανίας. Και δεν είναι ο μόνος. Ο Τραμπ απειλεί να «πάρει πίσω» τη διώρυγα του Παναμά και γλυκοκοιτάζει τη Γροιλανδία, την ώρα που αποκαλεί τον Καναδά πολιτεία όχι κράτος. Ο Ερντογάν έχει ξαναζεστάνει το σενάριο ανάκτησης εδαφών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ενώ ο ηγέτης της Κίνας απειλεί ότι θα καταλάβει την Ταϊβάν. Το 2024 πάνω από 90 χώρες είχαν εμπλοκή σε ένοπλες συγκρούσεις. Η ιδέα του πολέμου ως λύση έχει επιστρέψει δυναμικά.

Η ιδέα του πολέμου ως λύση έχει επιστρέψει δυναμικά

Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτή η επιστροφή συνοδεύεται και με την επιστροφή των συνθηκών που οδήγησαν στις μεγάλες πολεμικές αναμετρήσεις του παρελθόντος: την άνοδο του εθνικισμού, την υποχώρηση της Δημοκρατίας και την όλο και μεγαλύτερη απήχηση του αυταρχισμού και των αυταρχικών ηγετών.

Έχει χυθεί πολύ μελάνι για τις αιτίες που έχουν οδηγήσει σε αυτές τις ανατροπές. Όλες είναι σημαντικές και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ορισμένες συνθήκες όπως η οικονομική ανασφάλεια ή ο φόβος των μεταναστών συμβάλλουν στην ενίσχυση τέτοιων φαινομένων. Το ακόμα πιο ενδιαφέρον όμως είναι ότι ανάλογες εξελίξεις απαντώνται σε κοινωνίες με διαμετρικά αντίθετα χαρακτηριστικά. Γεγονός που ενδεχομένως σημαίνει, όπως μας δείχνει και η ασπίδα του Αχιλλέα, ότι δεν έχουμε κάτι έκτακτο αλλά αντίθετα επιστρέφουμε στη «φυσική» κατάσταση των ανθρώπινων κοινωνιών. Το έκτακτο μπορεί να ήταν οι συνθήκες που ζήσαμε μεταπολεμικά: της ειρήνης και της ευημερίας, της προώθησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της Δημοκρατίας, της ενίσχυσης των υπερεθνικών θεσμών που επιτρέπουν τη συνύπαρξη των κρατών με όρους και κανόνες δικαίου. Όλα αυτά δηλαδή που βλέπουμε σήμερα να υποχωρούν.

Το έκτακτο μπορεί να ήταν οι συνθήκες που ζήσαμε μεταπολεμικά: της ειρήνης και της ευημερίας, της προώθησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της Δημοκρατίας

Θα μπορούσε να σκεφτεί κάποιος ότι αυτή η χρυσή εποχή της ειρήνης και της Δημοκρατίας στην Ευρώπη ήταν αποτέλεσμα της φριχτής εμπειρίας των δύο πολέμων που γέννησαν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πιστέψαμε ότι τα αφήσαμε όλα αυτά πίσω μας, έχουμε ωστόσο τη μοναδική ικανότητα να ξεχνάμε. Διαβάζοντας το καλοκαίρι το «Euro, δυσκολότερο και από ένα Μουντιάλ» του Αντώνη Καρπετόπουλου, μου είχε κάνει εντύπωση πόσο οξυμμένα ήταν τα αντανακλαστικά για τον κίνδυνο του εθνικισμού μετά τον δεύτερο πόλεμο. Δεν υπήρχε ενδιαφέρον για την διοργάνωση ενός πανευρωπαϊκού τουρνουά εθνικών ομάδων γι’ αυτόν τον λόγο: «απέφευγαν οτιδήποτε μπορούσε να πυροδοτήσει εθνικισμούς, τα παγκόσμια κύπελλα και οι Ολυμπιακοί Αγώνες είχαν υπάρξει παλκοσένικα ακροτήτων. Η ιδέα μιας διοργάνωσης στην οποία Άγγλοι, Γερμανοί, Γάλλοι…κ.α. θα θυμόντουσαν τις ιστορικές τους διαφορές δεν ενθουσίαζε τους πάντες». Πόσο ξένες μας φαίνονται σήμερα αυτές οι ανησυχίες κι ας γνωρίζουμε ότι στις κερκίδες έχουν εκκολαφθεί τα πρώτα ρατσιστικά, ξενοφοβικά και εθνικιστικά κινήματα. Περιθωριακά στο ξεκίνημα τους, στα πρόθυρα της εξουσίας σήμερα, υποτίθεται εξευγενισμένα.

Όταν ξέσπασε ο εμφύλιος στην πρώην Γιουγκοσλαβία θέλαμε να πιστεύουμε πως πρόκειται για μια ιστορική ανορθογραφία. Σήμερα ωστόσο η Ρωσία έχει 1.000.000 θύματα, νεκρούς και τραυματίες κι όμως ο Πούτιν παραμένει το ίδιο δημοφιλής ή ίσως και περισσότερο από την έναρξη του πολέμου. Ένας παράλογος, καταστροφικός και αυτοκαταστροφικός πόλεμος γίνεται αποδεκτός από μια κοινωνία ακριβώς γιατί τον βλέπουν μέσα από τους παραμορφωτικούς φακούς του εθνικισμού. Άλλωστε η εκατόμβη των θυμάτων του τελευταίου πολέμου έχει γίνει σήμερα, στη Ρωσία αλλά και παντού, μια ευκαιρία για προβολή της δύναμης και των εξοπλισμών. Ο πόνος έχει χάσει τις πραγματικές του διαστάσεις κάτω από το ένδυμα του ηρωισμού.

Όμως και στις ΗΠΑ ο Τραμπ εμφανίζεται ως ανατροπέας των αντιλήψεων που για δεκαετίες αποτελούσε το κοινό έδαφος Ρεπουμπλικάνων και Δημοκρατικών. Πόσο πιο γνώριμος και οικείος όμως θα ήταν στους Αμερικανούς στις αρχές του 20ού αιώνα ή ακόμα και στις παραμονές του δεύτερου πολέμου, όταν η κοινή γνώμη στις ΗΠΑ ήταν συντριπτικά αντίθετη σε οποιαδήποτε  ξένη εμπλοκή. Αρκεί να δει κανείς το αριστούργημα του Κλιντ Ίστγουντ «Iwo Jima» για να συνειδητοποιήσει τον αγώνα που έδινε η κυβέρνηση Ρούζβελτ προκειμένου να πείσει τους Αμερικανούς να συνεχίσουν να στηρίζουν την πολεμική προσπάθεια. Το «America first» δεν είναι εφεύρεση του Τραμπ. Ήταν το κυρίαρχο πολιτικό ρεύμα για δεκαετίες κι όπως δείχνουν τα πράγματα επανέρχεται. Είναι σωστό να μας εκπλήσσει;

Ο εθνικισμός είναι μια σχετικά πρόσφατη ανθρώπινη κατασκευή η οποία, δεν εξηγείται διαφορετικά, ανταποκρίνεται σε βαθιές, ανθρώπινες ψυχολογικές ανάγκες

Προφανώς δεν υπάρχει τίποτα το «φυσικό» σε όλα αυτά. Ο εθνικισμός είναι μια σχετικά πρόσφατη ανθρώπινη κατασκευή η οποία, δεν εξηγείται διαφορετικά, ανταποκρίνεται σε ιδιαίτερες, βαθιές, ανθρώπινες ψυχολογικές ανάγκες. Έχει πολλές και διαφορετικές εκφάνσεις, άλλες ανώδυνες και άλλες τοξικές, ιδίως όταν συμπλέκονται με φυλετικές αντιλήψεις ή ιδέες εξαιρετισμού. Η δύναμη του να κινητοποιεί κοινωνίες είναι αξεπέραστη. Μόνο που μερικές φορές ξεφεύγει, θυμίζει έναν ανεξέλεγκτο Φρανκενστάιν ικανό και για τις μεγαλύτερες καταστροφές. Σε μια τέτοια περίοδο δείχνει ότι μπαίνουμε σήμερα και το τέλος της δεν μπορούμε να το προβλέψουμε. Στην Ελλάδα η παραφροσύνη μας έχει αγγίξει μόνο ξώφαλτσα, κυρίως μέσω της οικονομίας. Παραμένουμε ωστόσο εξαιρετικά ευάλωτοι και ως κοινωνία. Θα ήταν ασύγγνωστη αφέλεια να το υποτιμήσουμε. Καλή χρονιά!