Δέκα χρόνια Τομά Πικετί: Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα

Πριν από δέκα χρόνια ο Γάλλος οικονομολόγος Τομά Πικετί δημοσίευσε ένα έργο όπου έκανε συγκεκριμένες προτάσεις για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων. «Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα» (εκδόσεις Πόλις, μτφ. Ελίζα Παπαδάκη) έγινε μεγάλη εκδοτική επιτυχία και προκάλεσε πολλές συζητήσεις, που συνεχίστηκαν μετά τη δεύτερη πραγματεία, το «Κεφάλαιο και ιδεολογία» (εκδόσεις Πατάκη, μτφ. Σώτη Τριανταφύλλου) η οποία υπερέβαινε την εξέταση των δυτικών χωρών και ανέλυε τις ανισότητες και σε άλλες περιοχές του πλανήτη —αν και με κάποια αμηχανία· ο Πικετί γνωρίζει καλά τη Γαλλία (με το τρόπο του), αλλά όχι και τόσο καλά την Ινδία, τη Βραζιλία και την Κίνα. Μετά από αυτά τα βιβλία και τις δημόσιες παρεμβάσεις του, η άκρα αριστερά κατηγόρησε τον Πικετί ότι θέλει να διασώσει τον καπιταλισμό και η δεξιά ότι επιδιώκει ένα σκληρό σοσιαλιστικό σύστημα που θα αφαιρεί από τους ανθρώπους την προσωπική τους ευθύνη.

Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα - Το έργο του γάλλου οικονομολόγου Τομά Πικετί

Οι κοινωνικές έρευνες είναι πάντοτε ατελείς. Δεν µπορούν να µεταµορφώσουν την οικονοµία, την κοινωνιολογία και την ιστορία σε θετικές, ακριβείς επιστήµες. Αλλά, αν αναζητούµε υποµονετικά τα γεγονότα και τα πρότυπα, αν αναλύουµε µε νηφαλιότητα τους οικονοµικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς µηχανισµούς που µπορούν να τα εξηγήσουν, θα εµπλουτίσουµε τον δηµόσιο διάλογο και θα εστιάσουµε στα σωστά ερωτήµατα. Τι λέει, στην πραγματικότητα, ο Τομά Πικετί: λέει ότι ο καπιταλισµός πρέπει να αλλάξει (ριζικά)·  αν δεν αλλάξει πρέπει να πεθάνει. Πράγματι, η εποχή μας είναι μια από εκείνες όπου πολλοί άνθρωποι αναρωτιούνται: Υπάρχει πιλότος στο αεροσκάφος; Μήπως ο καπιταλισµός οδηγείται στη συντριβή του; «Το Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα» είναι µια απάντηση στο ερώτηµα αν ο καπιταλισμός µπορεί να µεταρρυθµιστεί, ή να επαναθεμελιωθεί, στην κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ισότητας όπως την αντιλαµβάνονται οι σοσιαλιστές. Στην πραγµατικότητα, ο Πικετί δεν λέει ότι ο «καπιταλισµός» µπορεί να µεταρρυθµιστεί· αυτό λέει ότι µπορεί να µεταρρυθµιστεί είναι η σύγχρονη σοσιαλδηµοκρατία. Υπό την προϋπόθεση ότι θα την εµβαθύνουµε και θα τη διευρύνουµε, θα την κάνουμε δηλαδή περισσότερο σοσιαλιστική. Τι σηµαίνει αυτό: µεγάλη δηµόσια περιουσία (µικρή ιδιωτική), µεγάλες δηµόσιες επενδύσεις (µικρές ιδιωτικές), ιδιοκτησία του κράτους σε στρατηγικούς τοµείς και σε τοµείς κοινωνικής προστασίας, υψηλή φορολογία για τα μεγάλα εισοδήματα και τις μεγάλες περιουσίες. Μια «περισσότερο σοσιαλιστική» κοινωνία σηµαίνει εξάλλου ίσες ευκαιρίες από το έτος μηδέν του κάθε πολίτη, συµµετοχική δηµοκρατία, συλλογική λήψη αποφάσεων στους θεσµούς, στους µηχανισµούς και στις επιχειρήσεις σε παγκόσμια κλίμακα.

Η πρώτη µεταρρυθµιστική παρέµβαση στον καπιταλισµό ήταν το New Deal του Φράνκλιν Ρούσβελτ: ο όρος τα έλεγε όλα· ήταν µια καινούργια συµφωνία κι ένα καινούργιο µοίρασµα του πλούτου. Η δεύτερη προσπάθεια ήταν η «Γενική θεωρία της εργασίας, του τόκου και του χρήµατος» του Κέυνς η οποία εφαρµόστηκε µε διάφορους τρόπους στις ευρωπαϊκές χώρες οδηγώντας στο Κράτος Προνοίας και γενικότερα στην κρατική προστασία.

Ο Πικετί γεννήθηκε το 1971 στο παρισινό προάστιο Κλισύ. Οι γονείς του ήταν τροτσκιστές που συµµετείχαν στις ταραχές του Μαΐου 1968. Αποφοίτησε από την École Normale Supérieure µε ειδίκευση στα ανώτερα µαθηµατικά, συνέχισε τις σπουδές του στην οικονοµική επιστήµη και σε ηλικία 23 ετών έγινε επίκουρος καθηγητής στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασσαχουσσέτης (MIT), όπου όμως έµεινε µόνο δύο χρόνια. Προτίµησε να επιστρέψει στη Γαλλία, όπου άρχισε να δηµοσιεύει τις µελέτες του για τις οικονοµικές ανισότητες, εµπνευσµένος από µαρξιστές οικονοµολόγους όπως ο Τόνυ Άτκινσον, ο Ερνέστ Μαντέλ και ο Ρόµπερτ Ράουθορν, και από αριστεροφιλελεύθερους όπως ο Τζoν Κένεθ Γκάλµπρεϊθ και ο Ρόµπερτ Σόλοου.

Οι εκτεταµένες στατιστικές µελέτες του Πικετί και των συνεργατών του δείχνουν πως ο ρυθµός συσσώρευσης του κεφαλαίου, ως ιδιοκτησία, υπερβαίνει τον ρυθµό µεγέθυνσης της οικονοµίας. Η κεντρική ιδέα είναι ότι αυτό αποτελεί µια τάση ενσωµατωµένη στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, µια «θεµελιώδη αντίφαση». Με λίγα λόγια, τα έσοδα από την ιδιοκτησία είναι µεγαλύτερα από τα εισοδήµατα που προκύπτουν από την εργασία. Αν δεχτούµε ότι η ιδεολογική βάση του καπιταλισµού είναι η «αξιοκρατία» (την οποία ο Πικετί αµφισβητεί: τη θεωρεί υποκρισία· είναι της μόδας αυτή η ιδέα), η ανταµοιβή του ταλέντου, της δηµιουργικότητας και της ατοµικής προσπάθειας, τότε η αυξανόµενη συγκέντρωση κεφαλαίου στα χέρια κάθε λογής «εισοδηµατία» αποτελεί παραβίασή της. Αντί να δουλεύεις, νοίκιασε το σπίτι σου στο Airbnb· αντί να δουλεύεις, παίξε στο χρηµατιστήριο ή µε εναλλακτικά διαδικτυακά νοµίσµατα. Καθώς η συσσώρευση του κεφαλαίου ξεπερνά τον ρυθµό ανάπτυξης της οικονοµίας, το ποσοστό του κεφαλαίου στο εθνικό εισόδηµα γίνεται όλο και µεγαλύτερο. Δηλαδή, ο καπιταλισµός έχει την τάση να αυξάνει επ’ άπειρον το µερίδιο που καταβροχθίζουν οι πλουσιότεροι, με αποτέλεσμα να µένουν λίγοι για να καταναλώσουν τα αγαθά που αυτοί οι πλουσιότεροι πρέπει να πουλάνε ώστε να διατηρήσουν τον πλούτο τους. Άρα, ο καπιταλισµός οδηγεί στην πτώχευση της πλειοψηφίας και κατά συνέπεια στην αυτοκαταστροφή του: είναι αλήθεια ότι οι σοσιαλιστές και κομμουνιστές οικονομολόγοι ευαγγελίζονταν το τέλος του καπιταλισμού ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα, όμως ο Πικετί δεν χρησιμοποιεί ορολογία Αποκάλυψης και Συντέλειας. Είναι αισιόδοξος· πιστεύει ότι με τις σωστές αποφάσεις, με την ενίσχυση των κοινωνικών κινημάτων και με την επίλυση των διλημμάτων στην οικονομία, θα ακολουθήσουμε τον δρόμο της ισότητας.

Ο Πικετί προσπαθεί να περιγράψει και να ερµηνεύσει την πορεία του εισοδήµατος για το πλουσιότερο 10% (το «ανώτερο δεκατηµόριο») του πληθυσµού στη Βρετανία, στη Γαλλία και στις ΗΠΑ, τα τελευταία εκατό χρόνια. Στη Βρετανία, το µερίδιο του ανώτερου δεκατηµορίου αυξήθηκε από περίπου 28% του συνολικού εισοδήµατος το 1970 σε 42% το 2010. Στις ΗΠΑ το ποσοστό πλησιάζει το 50%. Η εισοδηµατική ανισότητα έχει δύο συνιστώσες: την ανισότητα εισοδήµατος από την εργασία και την ανισότητα εισοδήµατος από κεφάλαιο (ακίνητα, χρηµατοπιστωτικά περιουσιακά στοιχεία, κέρδη από επιχειρήσεις κτλ.). Όσον αφορά την πρώτη, ο Πικετί ισχυρίζεται ότι η εκτόξευση των µισθών των διευθυντικών στελεχών από το 1980 δεν εξηγείται µέσω της νεοκλασικής θεωρίας της οριακής παραγωγικότητας, σύµφωνα µε την οποία η αγορά αµείβει τους εργαζοµένους ανάλογα µε την οριακή συµβολή τους στο συνολικό προϊόν. Λέει µάλιστα ότι δεν υπάρχει στατιστικά σηµαντική βελτίωση στις επιδόσεις των εταιρειών που αυξάνουν τους µισθούς των µάνατζερ. Και παρατηρεί πως, όταν οι πωλήσεις ή τα κέρδη αυξάνονται από εξωγενή αίτια, δηλαδή ανεξαρτήτως της παραγωγικότητας, οι αµοιβές των διευθυντικών στελεχών αυξάνονται ακόµα περισσότερο. Σχετικά µε την ανισότητα που οφείλεται σε εισοδήµατα από κεφάλαιο, ο Πικετί διαπιστώνει επιστροφή σε µια «κοινωνία κληρονόµων» όπως εκείνες του 19ου αιώνα µε περιουσιακή συγκέντρωση σε λίγα χέρια και µεγάλη ανθεκτικότητα των υψηλών αυτών περιουσιών στον χρόνο και διά µέσου των γενεών. Αυτό το φαινόµενο εξηγείται από δύο παράγοντες: 1) από το 1970, στις περισσότερες δυτικές οικονοµίες έχει αυξηθεί το ποσοστό του κεφαλαίου στο εθνικό εισόδηµα, 2) τα έσοδα από το κεφάλαιο είναι συγκεντρωµένα σε λιγότερα χέρια από ό,τι το εισόδηµα από την εργασία. Το ανώτερο δεκατηµόριο (το πλουσιότερο 10%) του πληθυσµού κατέχει περισσότερο από το 1/3 του συνολικού πλούτου στις ΗΠΑ, και ελαφρώς λιγότερο από το 1/3 στη Βρετανία. Η εξέλιξη του ποσοστού του κεφαλαίου στο εισόδηµα καθορίζει, εν πολλοίς, την εξέλιξη της οικονοµικής ανισότητας.

Η διαφορά µεταξύ του ποσοστού απόδοσης του κεφαλαίου και του ρυθµού ανάπτυξης µάς δίνει την εικόνα του πώς και του πόσο γρήγορα αυξάνεται το ποσοστό του κεφαλαίου στο εθνικό εισόδηµα, άρα πώς και πόσο συγκεντρώνεται ο πλούτος στην κορυφή της πυραµίδας. Για παράδειγµα, σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του Πικετί, αν ο ρυθµός ανάπτυξης είναι 1% και το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου είναι 5%, η διαδικασία συσσώρευσης των περιουσιών οδηγεί σε εξαιρετικά ισχυρή περιουσιακή συγκέντρωση: το πλουσιότερο 10% θα κατέχει γύρω στο 90% του κεφαλαίου… Ανισότητες τέτοιου µεγέθους δεν συµβιβάζονται µε τις θεµελιώδεις δηµοκρατικές αξίες: ο πλούτος δεν είναι µόνο αγοραστική δύναµη, αλλά δυνατότητα πρόσληψης εργαζοµένων, εργοδοτική δυνατότητα για λίγους και µηδενική για άλλους. Ούτε η απόλυτη ελευθερία κινήσεων και οι φορολογικές διευκολύνσεις στους λεγόμενους job creators στηρίζουν τη δημοκρατία: αντιθέτως, με το πρόσχημα ότι καταπολεμούν την ανεργία, αυξάνουν τις ανισότητες.

Αν συνεχιστεί η τάση που παρατηρούµε στις ΗΠΑ, τα µηνιαία εισοδήµατα το 2030 ίσως είναι 9.000 δολάρια για το ανώτερο 10% (34.000 για το ανώτατο 1%) και µόνο 800 τον µήνα για το φτωχότερο 50%. Δαπανώντας ένα µικρό µέρος του εισοδήµατός τους, τα µέλη του πλουσιότερου 10% θα µπορούν να προσλάβουν πολλά µέλη του κατώτερου 50% «σαν υπηρέτες». Πράγµα που ήδη κάνει. Η αναφορά σε «υποτελείς» είναι σηµαντική: ταξική κυριαρχία προκύπτει όταν, και µόνο όταν, η εξουσία µιας τάξης καθιστά ορθολογική, δικαιολογηµένη και νόµιµη την υποτέλεια µιας άλλης, τουτέστιν όταν οι ανισότητες παρουσιάζονται ως «φυσικές», ακόµα και ως απαραίτητες για τη λειτουργία της οικονοµίας και της κοινωνίας. Ο Πικετί αναφέρεται αναπόφευκτα στον Μαρξ: µια µικρή µειοψηφία ζει από την εργασία της πλειοψηφίας, εφόσον ελέγχει τα µέσα παραγωγής.

Τι προτείνει λοιπόν για την αντιµετώπιση της βαρβαρότητας µε την οποία µας απειλούν οι ανισότητες; Προτείνει τη δίκαιη υπερεθνική φορολόγηση των κεφαλαίων και των περιουσιακών στοιχείων οποιασδήποτε μορφής. Λέω «δίκαιη» διότι πρόκειται για μια παγκόσμια πολιτική η οποία θα περιλαμβάνει δέσμη μέτρων για τη φοροδιαφυγή, τη φοροαπαλλαγή και τη φορολογική βελτιστοποίηση ―π.χ. κατάργηση φορολογικών παραδείσων και τεχνασμάτων όπως οι off-shore επιχειρήσεις. Ίσως σ’ αυτή την κάπως μεγαλεπήβολη προοπτική να έγκειται η αδυναμία του προγράμματος του Πικετί. Ωστόσο, αν υποθέσουµε ότι το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου για τους πιο πλούσιους κυµαίνεται στο 5-6% και η ανάπτυξη στο 1-1,5%, ένας κλιµακωτός («προοδευτικός») φόρος 5-10% επί της συνολικής περιουσίας των πλουσίων µπορεί να περιορίσει την ανισότητα και να σταθεροποιήσει ή να µειώσει το ποσοστό του κεφαλαίου στο εθνικό εισόδηµα. Όντως, αν αυτός ο φόρος δεν έχει παγκόσµια εµβέλεια, οι κεφαλαιούχοι θα µπορούν να τον παρακάµψουν µε νόµιµες µεθόδους µεταφέροντας τα κεφάλαιά τους σε χώρες µε ευνοϊκή φορολογία όπως στο Λουξεμβούργο για παράδειγμα.

Ωραία όλα αυτά: ο φόρος στις αποδόσεις κεφαλαίου θα µπορούσε να στηρίξει δηµόσιες υπηρεσίες ―υγεία, εκπαίδευση, πολιτική πλήρους απασχόλησης― αλλά το πρόβληµα που παραµένει άλυτο είναι το πώς θα συµφωνήσουµε ώστε να εφαρµοστεί. Πώς θα πεισθούν οι κεφαλαιούχοι να φορολογηθούν µε αυτή τη «παγκοσμιοποιημένη» µέθοδο; Όµως, αν δεν εφαρµοστεί, ο Πικετί προβλέπει περισσότερες οικονοµικές κρίσεις ― γιατί; Διότι η µείωση του µεριδίου της εργασίας στα εθνικά εισοδήµατα από το 1970 δηµιούργησε κενό στην πραγµατική ζήτηση, το οποίο καλύφθηκε µε πιστώσεις και χρέος· το χρηµατιστικό κεφάλαιο µάς εκθέτει στις παραξενιές του χρηµατοπιστωτικού τοµέα. Το χρηµατοπιστωτικό κεφάλαιο είναι ασταθές, επιρρεπές σε φούσκες: προς επίρρωση του ολοφάνερου αυτού γεγονότος δείτε το ντοκιμαντέρ του Μάικλ Μουρ «Καπιταλισμός, μια ιστορία αγάπης» (2009).

Το «Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», ένα βιβλίο σχεδόν 700 σελίδων (το «Κεφάλαιο και ιδεολογία» είναι ακόμα ογκωδέστερο), είναι προϊόν πολυετούς έρευνας και συνέχεια της «Οικονοµίας των ανισοτήτων», που ο Πικετί είχε γράψει σε ηλικία 26 ετών. Όπως είπα, και όπως αναµενόταν, οι φιλελεύθεροι οικονοµολόγοι το θεώρησαν υπερβολικά «µαρξιστικό» (μάλιστα γράφτηκε κι ένα συλλογικό βιβλίο με τίτλο Anti-Piketty: Vive le Capital au XXIe siècle ), ενώ η αριστερά (π.χ. ο Τζέιµς Γκάλµπρεϊθ, o Πολ Κρούγκµαν και ο Τζόζεφ Στίγκλιτς), αν και στήριξε το βιβλίο, επεσήµανε τον προβληµατικό ορισµό του «κεφαλαίου» στον σύγχρονο κόσµο: όπως είπα, ο Πικετί µετράει την εµπορική αξία των περιουσιών· δεν αντιµετωπίζει το κεφάλαιο αποκλειστικά ως κοινωνική σχέση ή υλικό µέσο για την παραγωγή. Πολλές αριστερές οικονοµικές σχολές στις ΗΠΑ (όπως το Πανεπιστήµιο του Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας) υιοθέτησαν τις θέσεις του ― ακόµα και ο Μπιλ Γκέιτς παραδέχτηκε ότι συµφωνεί µε πολλές από αυτές. Αυτόν τον καιρό ο Τοµά Πικετί διδάσκει στη Σχολή Ανωτάτων Κοινωνικών Επιστηµών (EHESS) και  στην Ecole d'économie de Paris. Eίναι οικονοµικός σύµβουλος του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόµµατος. Το τελευταίο του βιβλίο«Une histoire du conflit politique : Élections et inégalités sociales en France» το συνέγραψε με την οικονομολόγο Julia Cagé.