Η τεχνολογική μετεξέλιξη της Κοινωνίας των Πολιτών

Στις αρχές του 2020, ξεκίνησε να λειτουργεί η ενιαία ηλεκτρονική πύλη της Δημόσιας Διοίκησης gov.gr, παρέχοντας σταδιακά εύκολη και απομακρυσμένη πρόσβαση σε όλο και μεγαλύτερο πλήθος υπηρεσιών που τις προηγούμενες δεκαετίες είχαν κυριολεκτικά στραγγίξει την υπομονή των πολιτών σε ατέλειωτες ουρές και γραφειοκρατικούς λαβύρινθους. Πλέον, η ψηφιακή μας ζωή εμπλουτίζεται και με εφαρμογές που εγκαθίστανται σε κινητές συσκευές (τηλέφωνα και tablet), οι οποίες προχωρούν ένα βήμα παραπέρα, επιτελώντας δημόσιο ελεγκτικό ρόλο με την ενεργή συμμετοχή των πολιτών.

Αρχικά είχαμε τη «Myappodixi», την εφαρμογή που δίνει στους πολίτες τη δυνατότητα ελέγχου των αποδείξεων που λαμβάνουν σε κάθε τους καταναλωτική συναλλαγή. Μέσω αυτής σκανάρονται τα παραστατικά λιανικών πωλήσεων και εφόσον οι πολίτες διαπιστώσουν ότι δεν έχουν διαβιβαστεί στις φορολογικές Αρχές ή ότι υφίσταται οιαδήποτε απόκλιση στα στοιχεία που περιλαμβάνουν, μπορούν να τα αποστείλουν για περαιτέρω έλεγχο αρμοδίως.

Φέτος το καλοκαίρι γνωρίσαμε το «MyCoast», την εφαρμογή που επιτρέπει σε καθένα τον έλεγχο τήρησης των όρων παραχώρησης στις παραλίες της επικράτειας και την υποβολή σχετικής καταγγελίας, σε περιπτώσεις που διαπιστώνεται υπέρβαση των παραχωρήσεων ή αυθαίρετη κατάληψη χώρου, παρεμποδίζοντας την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών.

Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των εφαρμογών είναι ότι δημιουργός τους δεν είναι κάποιος ιδιώτης, αλλά το ίδιο το κράτος, επιβεβαιώνοντας με αυτόν τον τρόπο τα ουσιαστικά άλματα που έχει κάνει τα τελευταία χρόνια προς τη μετάβαση στον ψηφιακό του μετασχηματισμό και την αξιοποίηση των ευκαιριών που προσφέρουν οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις παγκοσμίως. Ένα άλλο είναι ότι ορισμένες πολύ βασικές θεσμικές λειτουργίες, όπως ο έλεγχος τήρησης της νομιμότητας στην αγορά, που μέχρι πρότινος ήταν αποκλειστική δουλειά του κράτους, μεταβιβάζονται κατά ένα μέρος στους πολίτες, η συμμετοχή των οποίων, μάλιστα, αναδεικνύεται σε καθοριστική παράμετρο για την αποτελεσματικότερη εκτέλεσή τους.

Τα σχετικά στοιχεία που έχουν δει το φως της δημοσιότητας αποκαλύπτουν μία σχετικά ικανοποιητική ανταπόκριση των πολιτών, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη λειτουργία της εφαρμογής «Myappodixi», μέσω της οποίας έχουν υποβληθεί μέχρι σήμερα σχεδόν 180.000 καταγγελίες (οι καταγγελίες μέσω του «MyCoast» από την αρχή του καλοκαιριού είναι πολύ λιγότερες, περίπου 12.500, αλλά είναι μικρότερος και ο χρόνος που βρίσκεται σε παραγωγική λειτουργία η εν λόγω εφαρμογή, ενώ μην ξεχνάμε να λαμβάνουμε υπόψη σε μελλοντικές εκτιμήσεις και τον περιοριστικό παράγοντα της εποχικότητας αυτού του είδους των καταγγελιών).

Θα ήταν, άραγε, ακριβές να θεωρήσουμε ότι μία τέτοια εξέλιξη συνιστά παραδοχή περί ανεπάρκειας του κράτους να εκπληρώνει αυτοτελώς τον ρόλο και τις αρμοδιότητές του; Όχι ακριβώς. Μία πιο ολόπλευρη, αλλά και καλόπιστη ανάγνωση θα έλεγε, κατά πρώτον, ότι το κράτος αξιοποιεί τεχνολογικά εργαλεία που δεν ήταν διαθέσιμα στο παρελθόν για να εισάγει μία νέα αντίληψη διασφάλισης της κανονικότητας, η οποία στηρίζεται στο αξίωμα ότι η σχέση κράτους-πολιτών δεν είναι κατ’ ανάγκη ανταγωνιστική, αλλά εν δυνάμει συμμαχική. Στο πλαίσιο αυτό, μπορούμε να μιλάμε για έναν νέο, συνεργατικό τρόπο αντιμετώπισης χρόνιων και επίμονων παθογενειών που έχουν εγγραφεί στο DNA της ελληνικής πραγματικότητας, όπως η φοροδιαφυγή, όπου ευαισθητοποιημένοι πολίτες γίνονται το «μακρύ χέρι» της πολιτείας όχι από κοινωνικό αυτοματισμό, πηγαία αντιπαλότητα προς άλλες κοινωνικές ομάδες ή από έγνοια να «καρφώσουν» τον διπλανό τους, αλλά από ένα γνήσιο, διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον -και απαίτηση- για μία κοινωνία, όπου η τήρηση των κανόνων θα μας αφορά όλους ισότιμα, θα είναι άμεση και ορατή και, συνεπώς, δεν θα έχει θεωρητική, αλλά πρακτική σημασία.

Ουσιαστικά, παρατηρούμε την απόπειρα καθιέρωσης μίας «νοοτροπίας συρρύθμισης», όπου το κράτος, ακριβώς επειδή δεν γίνεται να είναι πανταχού παρών, ενθαρρύνει την ένωση δυνάμεων με τους πολίτες με σκοπό την από κοινού ομαλοποίηση προβληματικών τομέων της δημόσιας ζωής. Μέχρι σήμερα, μπορούσαμε να καταγγείλουμε τηλεφωνικά, αν είχαμε το κουράγιο να περιμένουμε καρτερικά την απάντηση του δημόσιου υπαλλήλου στην άλλη άκρη της γραμμής. Τώρα, έχουμε τη δυνατότητα να διασταυρώσουμε την καταγγελία μας άμεσα με τη βοήθεια ψηφιακών εργαλείων και να την αποστείλουμε με εγκυρότητα στην εκάστοτε αρμόδια Υπηρεσία για τα περαιτέρω μόλις με δυο-τρεις κινήσεις των δακτύλων μας επί της οθόνης, χωρίς τα νεύρα και την αγανάκτηση της μακρόσυρτης αναμονής. Έτσι, έχουμε την αίσθηση ότι το κράτος λειτουργεί καλύτερα, ενώ ο νέος τρόπος υποβολής εξυπηρετεί και ως «κόφτης» για ανυπόστατες καταγγελίες, ο επιτόπιος διασταυρωτικός έλεγχος των οποίων σε αντίθετη περίπτωση θα έπαιρνε χρόνο και θα σπαταλούσε δημόσιους πόρους.

Μας θυμίζει κάτι όλο αυτό; Ναι, ίσως μία Κοινωνία των Πολιτών (ΚτΠ) σε εξελιγμένη έκδοση με τη βοήθεια της τεχνολογίας.

Στη Συνθήκη για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ΚτΠ αναγνωρίζεται ως μία οργανωτική δομή που έχει τον ρόλο του μεσολαβητή μεταξύ των δημόσιων Αρχών και των πολιτών, όταν, για παράδειγμα, καταρτίζονται νομοθετικές προτάσεις. Για να το θέσουμε γενικότερα, η ΚτΠ συνίσταται σε μορφές κοινωνικής και πολιτικής δράσης (ή αντίδρασης) μεμονωμένων ατόμων ή οργανωμένων ομάδων που εκπροσωπούν τη θέληση των πολιτών στις συνδιαλλαγές με το κράτος, χωρίς να συνδέονται ή να ταυτίζονται μαζί του. Πολλές φορές, η ΚτΠ στέκεται ανάμεσα στο ισχυρό δίπολο «κράτος-αγορά» ως τρίτος πυλώνας ανάμεσα στα δύο αυτά κέντρα δύναμης και εξουσίας. Μία τέτοια σχέση ενέχει αναπόφευκτα ανταγωνισμούς, οι οποίοι εκφράζονται μέσα από τη δυναμική των αντίθετων διεκδικήσεων.

Ωστόσο, από τις εξελίξεις προκύπτει ένας κατά κάποιον τρόπο δυνητικός μετασχηματισμός της ΚτΠ σε παράγοντα ζωτικής σημασίας όσον αφορά στη συμβολή που μπορεί να έχει στο σύστημα ελέγχων και ισορροπιών που στηρίζει το κράτος. Υπό μία τέτοια έννοια, η ΚτΠ δεν αποκλείεται να εκφράζει μία ταύτιση συμφερόντων και, άρα, ως όρος να μπορεί εφεξής να χρησιμοποιηθεί (και) για να δηλώσει μία χαρακτηριστική σύνδεση μεταξύ των θεσμών που αποτελούν το κράτος και των διοικούμενων πολιτών, η οποία διέπεται από τον νόμο και την κοινή επιδίωξη για την απαρέγκλιτη τήρησή του.

Εάν ανατρέξουμε στο κοντινό παρελθόν, εκεί γύρω στις αρχές του 2015, θα μπορέσουμε να ανασύρουμε στη μνήμη μας την ξενόφερτη (δεν κόμισε γλαύκα εις Αθήνας) πρόταση του Υπουργού Οικονομικών της τότε κυβέρνησης σχετικά με τη δημιουργία ενός σώματος από πολίτες-«μυστικούς εφοριακούς» με ανάλογη στόχευση (την πάταξη της φοροδιαφυγής). Οι πολίτες αυτοί, προερχόμενοι από διάφορες κοινωνικές ομάδες (φοιτητές, νοικοκυρές, ακόμη και τουρίστες), θα παρουσιάζονταν ως πελάτες σε περιοχές με υψηλή φοροδιαφυγή και με τη χρήση καμερών, μικροφώνων, κ.λπ., θα βοηθούσαν στον εντοπισμό όσων επιχειρηματιών δεν έκοβαν αποδείξεις.

Εκτός των σοβαρών αντιρρήσεων του επίσημου συνδικαλιστικού οργάνου των εργαζομένων στις Δημόσιες Οικονομικές Υπηρεσίες που είχε προκαλέσει μία τέτοια πρόταση, ας είμαστε ειλικρινείς, προξένησε απορία και ίσως «φόρεσε» μερικά αυθόρμητα χαμόγελα σε αρκετούς από εμάς, ενώ δεν βρήκε ποτέ εφαρμογή στην πράξη. Μάλλον επειδή εκείνη την ταραγμένη περίοδο διατυπώθηκε απλώς για λόγους εντυπωσιασμού του «αγαναχτισμένου» εκλογικού σώματος, χωρίς σοβαρότητα και με σημαντικό έλλειμα οργάνωσης και σχεδιασμού.