Χαλκιδική, ένα ελληνικό Eldorado

Τον Δεκαπενταύγουστο του 1959, ο πατέρας μου πείστηκε ότι είχε έρθει πλέον η ώρα να «δώσει λόγο» στην οικογένεια της μητέρας μου. Ο ίδιος βρισκόταν για σύντομες διακοπές στον Νέο Μαρμαρά της Σιθωνίας. Η μητέρα μου βρισκόταν με την οικογένειά της στην Άθυτο της Κασσάνδρας. Τους χώριζαν δεκάδες χιλιόμετρα χωματόδρομου, κυρίως, καθώς και το «κανάλι» της Ποτίδαιας – μια διώρυγα που χωρίζει την Κασσάνδρα από την υπόλοιπη Χαλκιδική, την οποία τότε διέσχιζε κανείς με το «σάλι» (μικρό πορθμείο). Για να αποφύγει μια τρίωρη ή τετράωρη διαδρομή, ο πατέρας μου και δυο ξαδέλφια του προτίμησαν να πάρουν ένα καΐκι που διέσχιζε τον Τορωναίο Κόλπο. Σε μία περίπου ώρα είχαν βρεθεί στον προορισμό τους, εντόπισαν τον μέλλοντα πεθερό, τα είπανε σε γραφικό καφενεδάκι και ο λόγος δόθηκε εγκαίρως για την επιστροφή με το καΐκι.

Η Χαλκιδική στο πέρασμα των χρόνων

Από την εποχή αυτού του περιστατικού, τα δύο «πόδια» της Χαλκιδικής, ιδίως η Κασσάνδρα, γνώρισαν κυριολεκτικά τρομακτική μεταμόρφωση. Προικισμένη με ζηλευτούς φυσικούς πόρους (εύφορα εδάφη και πλούσιο σε ορυκτά υπέδαφος, σμαραγδένια νερά με θαλερούς ψαρότοπους και δασωμένα βουνά με σπάνια χλωρίδα), η χερσόνησος αυτή μπορούσε να καταστεί οικονομικά βιώσιμη ακόμα και χωρίς τον τουρισμό. Αυτό εντέλει δεν συνέβη για διάφορους λόγους. Την εποχή που βρισκόταν σε εξέλιξη το ελληνικό «οικονομικό θαύμα» (δεκαετίες 1950 και 1960), η Χαλκιδική παρέμενε σχετικά αποκομμένη από το σημαντικότερο οικονομικό κέντρο της περιοχής, τη Θεσσαλονίκη (που κι αυτή δεν ήταν στα καλύτερά της): η ηλεκτροδότηση ήταν λειψή, οι οδικές συγκοινωνίες υποτυπώδεις, οι ακτοπλοϊκές ανύπαρκτες και, βεβαίως, κανείς (εκτός από τα μεταλλεία) δεν είχε σκεφτεί σοβαρά να φέρει τον σιδηρόδρομο σε αυτή τη γωνιά της χώρας. Ανθρώπινο δυναμικό υπήρχε (ντόπιοι και πρόσφυγες), αλλά έλειπαν τα κεφάλαια, η μόρφωση, η κινητικότητα.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, η Χαλκιδική έγινε προσβάσιμη και επισκέψιμη. Για να την ανακαλύψουν οι Θεσσαλονικείς, αρχικά, και τα τουριστικά γραφεία στη συνέχεια.

Μέχρι που ήρθαν τα γκρέιντερ και οι μπουλντόζες της ΜΟΜΑ.[1] Οι κάποιας ηλικίας Χαλκιδικιώτες ακόμα πιστώνουν στη χούντα των συνταγματαρχών ότι «άνοιξε δρόμους». Επίσης, έστησε γεφύρι στο κανάλι της Ποτίδαιας, και το ξανάστησε όταν, τον πρώτο του χειμώνα, έπεσε. Και έφερε το ηλεκτρικό ως τον τελευταίο οικισμό – με εξαίρεση τον γραφικό, ορεινό Παρθενώνα, τον οποίον εγκατέλειψαν οι κάτοικοί του για να εγκατασταθούν στον προσφυγικό Νέο Μαρμαρά. Έτσι, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, η Χαλκιδική έγινε προσβάσιμη και επισκέψιμη. Για να την ανακαλύψουν οι Θεσσαλονικείς, αρχικά, και τα τουριστικά γραφεία, ελληνικά και ξένα, στη συνέχεια. Και οι εργολάβοι, που έπιασαν τη βουή από το παραθεριστικό κύμα που πλησίαζε, και προσέγγισαν τους κατοίκους που δεν ήθελαν και πολύ για να δώσουν τέλος στην ενδημική τους φτώχεια. Ακόμα κι εκείνοι που είχαν ξεκινήσει να νοικιάζουν σε παραθεριστές δωμάτια του σπιτιού τους, γρήγορα αντιλήφθηκαν την αξία της αντιπαροχής. Καθαροί κερδισμένοι, οι «ριγμένοι γαμπροί», εκείνοι, δηλαδή, που είχαν πάρει για προίκα όχι τα πιο εύφορα χωράφια του πεθερού, αλλά τις «αμμούδες», άγονες εκτάσεις όπου μετά βίας φύτρωνε μια συκιά, αλλά τις έγλειφε το κύμα στο ακρογιάλι. Και ήταν αυτό το ακρογιάλι που πλέον είχε τη μεγαλύτερη ζήτηση.

Μέσα σε μια δυο δεκαετίες, η Κασσάνδρα, ιδίως, γνώρισε οικοδομικό οργασμό, που με δυσκολία κάλυπτε τη ζήτηση. Οικοδομικοί κανονισμοί, πολεοδομικά σχέδια, προστασία αιγιαλού κ.ά. υποχώρησαν άτακτα μπροστά στις ευκαιρίες για μεγιστοποίηση του κέρδους. Οι υποδομές μπορούσαν να περιμένουν, παρά το προφανές άτοπο, κοινότητες των 150 και των 500 κατοίκων να φιλοξενούν δεκάδες χιλιάδες παραθεριστών για δύο και τρεις μήνες κάθε καλοκαίρι. Ως αστικός μύθος, κυκλοφορεί η εξής ιστορία: Το πρώτο συνέδριο της Νέας Δημοκρατίας διεξήχθη στη Χαλκιδική, τον Μάιο του 1979. Ως αρχηγός του κόμματος και πρωθυπουργός, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής κατέφθασε με ελικόπτερο. Έτσι, είχε την ευκαιρία να κοιτάξει από ψηλά και να διαπιστώσει ότι το τοπίο είχε ήδη αλλοιωθεί από τις «πλάκες», τις επίπεδες στέγες των διώροφων και τριώροφων παραθεριστικών συγκροτημάτων. Έδωσε εντολή να ανασταλούν οι άδειες μέχρι να γίνει κάτι. Το ορατό αποτέλεσμα ήταν οι επόμενες κατασκευές να διαθέτουν πλέον κεραμοσκεπή.

Η παραβατικότητα είναι διάχυτη, είτε πρόκειται για την προστασία της ελεύθερης πρόσβασης στον αιγιαλό είτε για την αδειοδότηση και έλεγχο επιχειρήσεων που σκοπό έχουν να βγάλουν σε δύο μήνες τον τζίρο μιας ολόκληρης χρονιάς

Σήμερα, η οικονομία της Χαλκιδικής βασίζεται σε συντριπτικό ποσοστό στον τουρισμό και τις συναφείς δραστηριότητες, κυρίως την οικοδομή. Μάλιστα, η έρμη συμπρωτεύουσα περιμένει κι αυτή να ποτιστεί λίγο από το κύμα που σαρώνει τη γειτονική της χερσόνησο· η οποία είναι σαφώς πιο προσβάσιμη από ό,τι το 1959, αλλά με μεγάλο μέρος του οδικού δικτύου να χρονολογείται στην εποχή της ΜΟΜΑ. Η ανεπάρκεια των υποδομών είναι έκδηλη σε ύδρευση, αποχέτευση και αποκομιδή απορριμμάτων. Η παραβατικότητα είναι διάχυτη, είτε πρόκειται για την προστασία της ελεύθερης πρόσβασης στον αιγιαλό είτε για την αδειοδότηση και έλεγχο επιχειρήσεων που σκοπό έχουν να βγάλουν σε δύο μήνες τον τζίρο μιας ολόκληρης χρονιάς – και βάλε. Το γρήγορο κέρδος, που διαχέεται σε μεγάλο μέρος των τοπικών κοινωνιών, έχει δημιουργήσει μια «κοινότητα συνενοχής» – σε βάρος των ανθρώπων και του φυσικού περιβάλλοντος. Στις συνθήκες αυτές, χρειαζόταν να χαθεί μια ζωή, σε συνθήκες ακραίας ανομίας, για να αναδυθεί η κορυφή του παγόβουνου πέντε, και πλέον, δεκαετιών άναρχης τουριστικής «ανάπτυξης». Και, βέβαια, όπως συνήθως συμβαίνει, οι υπεύθυνοι αναζητούνται και οι παροικούντες «πέφτουν από τα σύννεφα»

[1] Μικτές Ομάδες Μηχανημάτων Ανασυγκροτήσεως.