Η γλώσσα των εκλογών

Έρχονται καταστροφές, λοιμοί, σεισμοί, καταποντισμοί. Μόνο έτσι μπορούμε να περιγράψουμε το άμεσο μέλλον της πολύπαθης πατρίδας μας αν εστιάσουμε σε όσα λένε οι υποψήφιοι της εκλογικής αναμέτρησης της 25ης Ιανουαρίου 2015. Τίποτα ωστόσο δεν είναι τυχαίο, και δεν αναφέρομαι στις αναμενόμενες –και κατά κάποιους, δεδομένες– καταστροφές, αλλά στην επιλογή των λέξεων που χρησιμοποιούν, και κυρίως στις έννοιες που φέρνουν στο προσκήνιο.

Ξεκινώντας από το Καστελόριζο, ο τότε πρωθυπουργός, Γιώργος Παπανδρέου, με έναν μνημειώδη λόγο ανακοίνωσε τη προσφυγή της Ελλάδας στον Μηχανισμό Στήριξης [1]. Ήταν ένας «μηχανισμός» «στήριξης», και αυτό είναι καλό, γιατί όταν πέφτεις και υπάρχει κάποιος να σε στηρίξει αυτό είναι πολύ καλό. Όπως τα σταγκόνια στη σκηνή του θεάτρου, που έχουν αντίβαρα και ένα μηχανισμό που τα στηρίζει για να μη βρεθούν στα κεφάλια των ηθοποιών. Όμως ο Μηχανισμό Στήριξης είναι μία μεταφορά, μεταφορικός λόγος, και αυτό δεν είναι πάντα καλό, γιατί οι μεταφορές μπορούν να σκοτώσουν [2]. Και όπως καταλάβατε τα «σταγκόνια», έτσι καταλάβαμε και τον «Μηχανισμό Στήριξης». ‘Oποιος δεν ήξερε τι πραγματικά υπήρχε πίσω από αυτή τη μεταφορά, δεν κατάλαβε τίποτα.

Αυτό που ελάχιστοι γνωρίζουν για τον λόγο από το Καστελόριζο είναι το εύρος των μεταφορών και μετωνυμιών που χρησιμοποιήθηκαν. Κάλυπταν σχεδόν ολόκληρο το κείμενο. Και υπήρχε λόγος για αυτό. Και ο ίδιος είναι ο λόγος για τον οποίο πολλές μεταφορές ακούγονται αυτή τη περίοδο από υποψήφιους πρωθυπουργούς, βουλευτές, ειδήμονες και μη. Μπορούν να πείσουν.

Γιατί οι μεταφορές στον πολιτικό λόγο δεν είναι κάτι καλό; Η ομιλία από το Καστελόριζο ακολούθησε πιστά τον δημόσιο λόγο του George W. Bush πριν και κατά τι διάρκεια του πολέμου στον Περσικό Κόλπο προκειμένου να πείσει άπαντες για την επέμβαση κατά του κακού Ιράκ, από την καλές Η.Π.Α, υπέρ του θύματος Κουβέιτ. Έτσι και το Καστελόριζο. Οι κακές αγορές, το θύμα Ελλάδα, το καλό Δ.Ν.Τ. Αυτή η σχέση έχει μία υπερ-δύναμη, είτε στον Κόλπο, είτε στην Ελλάδα. Νομιμοποιεί οποιαδήποτε επέμβαση/παρέμβαση, όπως και όλα τα θύματα. Ιρακινούς άμαχους και μη, Αμερικάνους στρατιώτες, συνταξιούχους, νέους και νέες, οικογένειες, μισθούς, παρόν και μέλλον.

Η χρήση σχημάτων λόγου (π.χ. μεταφοράς και μετωνυμίας) στον πολιτικό λόγο έχει δύναμη. Μπορεί να πείσει. Μπορεί να πείσει για πολιτικές που πρόκειται να υιοθετηθούν, για μέτρα που θα ληφθούν [3], για το ποίος θα κυβερνήσει ένα ακυβέρνητο καράβι. Απίστευτο;

Οι μεταφορές μας φαίνονται αληθινές [4]. Η Ελλάδα είναι ένα πλοίο που βυθίζεται και εμείς είμαστε οι επιβάτες, και οι καπετάνιοι, μούτσοι, λοστρόμοι. Ό,τι οδηγίες μας δώσουν –εκ του ασφαλούς– από την στεριά πρέπει να τις ακολουθήσουμε για να σωθούμε. Αλλιώς χαθήκαμε, το συμπέρασμα. Τα σχήματα λόγου οδηγούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων, έστω και αν δεν το συνειδητοποιούμε [5]. Η εξαγωγή συμπερασμάτων χρησιμοποιήθηκε στη Ναζιστική προπαγάνδα [6]. Και η προπαγάνδα, όπου και αν εμφανίζεται έχει ένα και μόνο στόχο, να πείσει [7].

Ακούσαμε και θα ακούσουμε ξανά. Η Ελλάδα είναι ασθενής, ετοιμοθάνατη, θα πεθάνει. Ένα οικοδόμημα, θα πέσει. Ένα πλοίο, θα βουλιάξει. Μία μηχανή, θα χαλάσει. Ευκαιρίες για πολιτικά συμπεράσματα [8]. Ποιος θα τη σώσει;

Αυτά και άλλα παρόμοια ακούσαμε και στις προηγούμενες εκλογές. Η Ελλάδα δεμένη σε άρματα καταστροφής, μπροστά σε αδιέξοδα, ως Ιφιγένεια στο θυσιαστήριο. Η Ελλάδα εν μέσω μάχης, με μαχαίρια στον λαιμό της, γονατισμένη, ικέτης [9]. Και τώρα ακούμε για δυνάμεις σταθερότητας, άπειρους πιλότους, έμπειρους οδηγούς τρένων, τιμόνια, γκάζια και φρένα.

Τα σχήματα λόγου όμως δεν υπάρχουν από μόνα τους. Έχουν έναν πομπό και έναν δέκτη. Εμπειρική μελέτη που διεξήχθη πρόσφατα έδειξε ότι η μεταφορά στον πολιτικό λόγο δημιουργεί συναισθήματα στον δέκτη. Φόβο, θυμό, ελπίδα, περηφάνια, λύπη. Υπήρχε όμως μια σημαντική παράμετρος. Το ήθος του πομπού. Ο μεταφορικός λόγος ενός ταπεινωμένου από τις πράξεις του πολιτικού είναι αντίθετα του προσδοκώμενου ισχυρός. Προκαλεί αντίδραση. Αντί περηφάνιας δημιουργεί θυμό. Αντί λύπης, θυμό και φόβο. Αντί ελπίδας, άρνηση . Άρα υπάρχει ελπίδα.

Σε αυτή τη προεκλογική περίοδο, που σύντομα φτάνει στο τέλος της, οι μεταφορές, π.χ. σκοτάδι/φως, οπισθοδρόμηση/πάμε μπροστά, και οι μετωνυμίες, π.χ. οι εταίροι μας, οι αγορές (ποιοι δηλαδή;), μόνο υποψία πρέπει να μας δημιουργούν. Η καταστροφολογία στηρίζεται σε σχήματα λόγου, όπως και η «παραδεισολογία». Στις λίγες μέρες που απομένουν μέχρι τις εκλογές ας αναζητήσουμε κυριολεκτικό λόγο, και ίσως εκεί κρύβεται λίγη αλήθεια.

[1] Vogiatzis A. 2011. The Greek Bailout: metaphor and metonymy in political speech. International Symposium of

Theoretical and Applied Linguistics (ISTAL 20). Thessaloniki, Greece, April 2011.

[2] Lakoff, G.1991. Metaphor and War: The Metaphor System Used to Justify War in the Gulf.

[3] Wodak, R.2009. Language and politics. In J. Culpeper, F. Katamba, P. Kerswill, R. Wodak, and T McEnery (eds.)

English Language: Description, Variation and Context. Basingstoke: Palgrave, 576-593.

[4] Chilton, P. and Lakoff . G. 1995. Foreign policy by metaphor. In Christina Schaffer and Anita L. Wenden,

eds. Language and Peace, 37-59. Brookfield, Vt.: Drartmouth.

[5] Reisigl, M.2006. Rhetorical Tropes in Political Discourse. Encyclopedia of Languages and Linguistics. 2nd

edition, pp.597-604. Oxford: Pergamon.

[6] Chilton, P. 2006. Metaphors in Political Discourse. Encyclopedia of Languages and Linguistics. 2nd edition,

pp.63-65. Oxford: Pergamon.

[7] Ross, S. F. 2002. Understanding Propaganda: The Epistemic Merit Model and Its Application to Art.

Journal of Aesthetic Education, vol.36, No.1, pp.16-33

[8] Peil, D. (1983). Untersuchungen zur staats –und Iterrschafts- metaforik in Literarischen Ζeugnissen van der

Antike bis zur Gegenwart. Munich: Wilhem Fink

[9] Vogiatzis, A. et al (2013). Metaphor, emotions, and political speech: Metaphor in language of emotions over

two successive election campaigns in Greece. Research project funded by A.U.Th research committee.