Τα ρέστα… μιας άλλης εποχής

Θυμάμαι μικρός, ανατολή της δεκαετίας του 1980, τα θελήματα ήταν στο καθημερινό πρόγραμμα. Διάφορες ανάγκες της στιγμής ήταν συχνή αφορμή για να με στέλνουν οι «μεγάλοι» για ψώνια στα λογής-λογής μικρομάγαζα της γειτονιάς. Στην πραγματικότητα, τα θελήματα έμοιαζαν με συγκεκαλυμμένες εντολές, που ολίγον τι χτυπούσαν στο φιλότιμο και το νεαρό της ηλικίας για να γίνουν εκτελεστές, χωρίς πολλές αντιρρήσεις. Αλλά, αλήθεια, ποιο παιδικό μυαλό νοιαζόταν για το πραγματικό νόημα, όταν τις περισσότερες φορές οι πιτσιρικάδες μπορούσαν να κρατήσουν τα ψιλό-ρέστα της συναλλαγής και να συγκεντρώνουν, έτσι, μέχρι το τέλος του μήνα ένα καλούτσικο χαρτζιλίκι;

Υποτίθεται ότι όλο το concept είχε μία διαχρονική συνέχεια: Ο πιτσιρικάς μεγαλώνει, φτιάχνει οικογένεια, γίνεται γονιός και παραγγέλνει τα δικά του θελήματα στους νεαρούς απογόνους. Ναι, σωστά. Μέχρι πότε, όμως;

Τα θελήματα της δικής μου εποχής είχαν για σκηνικό τον μικρόκοσμο μιας αλλοτινής γειτονιάς, με κύρια γνωρίσματα τις στενές σχέσεις και την καθημερινή αλληλεπίδραση των κατοίκων, τις μονοκατοικίες, τη λιγοστή κυκλοφορία οχημάτων στους ελεύθερους δρόμους με το άφθονο πάρκινγκ, το παιχνίδι στην αλάνα, τον ύπνο στο μπαλκόνι, τη χαμηλή εγκληματικότητα, που επέτρεπε ξεκλείδωτες πόρτες την ημέρα και ανοιχτές μπαλκονόπορτες τη νύχτα. Στοιχεία που, εν πολλοίς, φανέρωναν μία ατάραχη συνύπαρξη και μία ξεχασμένη αθωότητα, όπου ο νους δεν πήγαινε εύκολα στο κακό και δεν υπήρχαν δεύτερες σκέψεις για τον πιτσιρικά που «πεταγόταν» μέχρι τη γωνία για τα ψώνια των μεγάλων. Σκέψεις γεμάτες από ένα σωρό πιθανούς κινδύνους που, πλέον, μας κυριεύουν και μας κατατρομοκρατούν στη σύγχρονη εποχή…

Βασικό χαρακτηριστικό, επίσης, εκείνου του καιρού ήταν η απουσία της συστηματικής αντίληψης που έχουμε αναπτύξει στις μέρες μας σχετικά με τον κρίσιμο ρόλο της προστασίας των ανηλίκων από τον κίνδυνο να εξοικειωθούν με την επαφή με προϊόντα που θεωρούνται επικίνδυνα για την ψυχική και σωματική τους υγεία (π.χ. καπνός ή αλκοόλ) και να διευκολυνθεί η εξάρτησή τους από αυτά. Έτσι, με ευκολία και χωρίς ιδιαίτερη συναίσθηση αυτού του κινδύνου έστελνε τότε κάποιος έναν ανήλικο να αγοράσει τσιγάρα ή μπύρες από το περίπτερο, αλλά με πολύ μεγαλύτερη συστολή (ίσως και ντροπή) θα σκεφτόταν να κάνει κάτι αντίστοιχο σήμερα.

Και κάπως έτσι, με τις αναπόφευκτες αλλαγές που φέρνει πάντα ο χρόνος, αυτός ο αλησμόνητος δεσμός ανάμεσα στα θελήματα και το χαρτζιλίκι που μαζευόταν υπομονετικά από τα ρέστα μπαίνει ως ανάμνηση της γενιάς μου στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Ούτως ή άλλως, δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά και λόγω των καταιγιστικών εξελίξεων που έχουν επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τις καθημερινές συναλλαγές.

Έχουμε οδηγηθεί στο περιβάλλον ενός υβριδικού τοπίου πληρωμών, όπου τα μετρητά ναι μεν δεν έχουν εξαφανιστεί, αλλά τείνουν να χρησιμοποιούνται όλο και λιγότερο προς όφελος της προώθησης των ψηφιακών συναλλαγών. Όπως εξηγεί παραστατικά ο κ. Σγουρινάκης («Η χρήση μετρητών στις συναλλαγές», 6-2-2024, NOMIKI BIBLIOTHIKI Daily), η μετάβαση στην υποχρεωτική χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής, που θεσμοθετήθηκε στη χώρα μας από την εφιαλτική αυγή των μνημονίων, το 2010, αντλεί τη συλλογιστική της από το στοιχείο της υποψίας που ανέκαθεν περιείχε η χρήση μετρητών, ιδίως στο πλαίσιο αγορών υψηλής αξίας (ακινήτων, αυτοκινήτων, οικιακού εξοπλισμού κ.λπ.), και κατ’ επέκταση από το έντονο ενδιαφέρον των φορολογικών Αρχών, αφενός, για τη μείωση της φοροδιαφυγής, που στην Ελλάδα είναι όντως εκτεταμένη, αφετέρου, για τον ακριβή εντοπισμό της προέλευσης του χρήματος (δηλαδή, κατά πόσο έχει αποκτηθεί νομίμως ή είναι, ενδεχομένως, προϊόν αδήλωτου εισοδήματος ή αμοιβών από παράνομες δραστηριότητες ή εγκληματικές πράξεις).

Σύμφωνα με πρόσφατη πανελλαδική έρευνα του Ινστιτούτου Εμπορίου και Υπηρεσιών της Ελληνικής Συνομοσπονδίας Εμπορίου και Επιχειρηματικότητας για λογαριασμό της Visa, έχει εδραιωθεί σταδιακά μία κουλτούρα άυλων συναλλαγών, όπου οι πληρωμές με κάρτα έχουν καταστεί ιδιαίτερα διαδεδομένες και περισσότερο συστηματικές στην καθημερινότητα των Ελλήνων καταναλωτών. Ιδίως από την έναρξη της πανδημίας COVID-19 κι έπειτα που, λόγω έκτακτων συνθηκών (κλειστά καταστήματα), σηματοδότησε μια πρωτόγνωρη έκρηξη του ηλεκτρονικού εμπορίου. Η ανάγκη έγινε συνήθεια και, πλέον, περισσότεροι από 8 στους 10 καταναλωτές διαθέτουν κάρτες ή/και ψηφιακό πορτοφόλι στο κινητό τους τηλέφωνο, ενώ 1 στους 3 τείνει να κάνει αποκλειστική χρήση τέτοιων ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής.

Βέβαια, ένα σενάριο που λέει ότι τα μετρητά θα εκλείψουν εντελώς στο εγγύς μέλλον, δίνοντας τη θέση τους αποκλειστικά στις άυλες πληρωμές, ανήκει μάλλον στο πεδίο της επιστημονικής φαντασίας. Ωστόσο, η εκρηκτική διείσδυση των ψηφιακών πληρωμών στις καταναλωτικές συνήθειες και η προοδευτική αποκαθήλωση του «βασιλιά» (όπως αποκαλούνται τα μετρητά στην επιχειρηματική και επενδυτική αργκό) είναι αναμφισβήτητο όσο και μη αναστρέψιμο γεγονός, το οποίο δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο και τον τρόπο που «εισπράττουν» το χαρτζιλίκι τους οι σημερινοί έφηβοι.

Το χαρτζιλίκι δεν μαζεύεται, πλέον, κατά ένα μέρος από τα ρέστα κάποιων θελημάτων, αλλά πιστώνεται από το e-banking των γονιών απευθείας σε προπληρωμένες κάρτες φυσικής ή ψηφιακής μορφής που εκδίδουν τραπεζικά ιδρύματα ειδικά για ανήλικους. Τα παιδιά εισάγονται από νωρίς στον κόσμο των ηλεκτρονικών συναλλαγών, που ούτως ή άλλως τους περιμένει και στην υπόλοιπη ενήλικη ζωή τους, και εκπαιδεύονται στη διαχείριση των οικονομικών τους, ως σημαντική δεξιότητα που κάποια στιγμή με βεβαιότητα θα διδάσκεται και στα σχολεία.

Ναι, σίγουρα, κάθε είδους προετοιμασία των νέων για το μέλλον είναι απαραίτητη και πάντα καλοδεχούμενη. Ιδιαίτερα όταν αφορά σε σημαντικά ζητήματα, όπως τα οικονομικά. Όμως, από την άλλη, ποιος αμφισβητεί ότι εκείνη η μοναδική αίσθηση του παρελθόντος με τα ψιλά να «κουδουνίζουν» ανέμελα στις τσέπες θα καταχωριστεί, νομοτελειακά, στον μακρύ κατάλογο με τις εξωτικές εικόνες για τους έφηβους των επερχόμενων γενεών (δίπλα στην ασπρόμαυρη τηλεόραση και το αναλογικό τηλέφωνο με το περιστροφικό καντράν);