Ο Κωνσταντίνος Φίλης «χαρτογραφεί» τις ελληνοτουρκικές σχέσεις 203 χρόνια μετά την επανάσταση

Πού βρίσκονται οι ελληνοτουρκικές σχέσεις σήμερα, 203 χρόνια μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης κατά του οθωμανικού ζυγού; Ο Κωνσταντίνος Φίλης, διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος, απαντά στην ATHENS VOICE για τη σχέση Αθήνας και Άγκυρας μετά τη νέα δήλωση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν για την εισβολή στην Κύπρο, αλλά και περίπου δύο μήνες πριν από τη νέα συνάντηση με τον Κυριάκο Μητσοτάκη στην Τουρκία. 

25η Μαρτίου: Ο Κωνσταντίνος Φίλης για την κατάσταση στα ελληνοτουρκικά 

Ο Κωνσταντίνος Φίλης εξηγεί ότι τον τελευταίο έναν χρόνο επικρατεί μία πρωτοφανής ύφεση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, τόσο στο πεδίο, όσο και στη ρητορική. «Έχουμε μηδενισμό των υπερπτήσεων από πλευράς Τουρκίας και των παραβιάσεων του ελληνικού εναέριου χώρου. Είναι πρωτοφανές γιατί η Τουρκία πάντα επέλεγε και αυτήν τη μέθοδο για να εκδηλώνει τις αναθεωρητικές της βλέψεις ή τις απόψεις της – όπως η ίδια τις κρίνει – στο Αιγαίο, σε σχέση με τον εναέριο χώρο. Ο μηδενισμός των παραβιάσεων είναι σημαντικός και για την εθνική οικονομία, γιατί κάθε αεροπλάνο, το οποίο υποχρεωνόμασταν να σηκώσουμε για να αναχαιτίσει ένα αντίστοιχο τουρκικό, κόστιζε κάποιες χιλιάδες ευρώ ανά αναχαίτιση. Παράλληλα, έχουμε μία σημαντική ύφεση σε επίπεδο δηλώσεων. Δεν έχουν εξαλειφθεί δηλώσεις επιθετικές, δηλώσεις ενοχλητικές... Θυμίζω μόλις πριν από λίγες εβδομάδες ο Ερντογάν - πριν αναφερθεί στην Κύπρο - από τη Σμύρνη είχε αναφερθεί στο 1922. Θυμίζω δηλώσεις που έχουν γίνει και από Τούρκους αξιωματούχους – που επιτρέψτε μου τον όρο – είναι ερεθιστικές για εμάς. Παρόλα αυτά και αυτές σε σχέση με το παρελθόν είναι σε ύφεση. Ειδικότερα σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν, μετά το περίφημο "Μητσοτάκης γιοκ" του Ερντογάν για περίπου 4-5 μήνες ήμασταν στο "κόκκινο" με την Τουρκία. Τότε, η Ελλάδα – που ποτέ δεν ήταν προτεραιότητα της τουρκικής πολιτικής με ελάχιστες εξαιρέσεις και που ποτέ δεν ήταν προτεραιότητα στη δημόσια συζήτηση – είχε φτάσει να είναι σχεδόν το μόνο θέμα στη δημόσια συζήτηση στην Τουρκία. Και βέβαια είχαμε δηλώσεις όπως "Θα’ ρθουμε μία νύχτα ξαφνικά", "θα σας ρίξουμε έναν πύραυλο στην Αθήνα ή οπουδήποτε βρούμε". Όλα αυτά, από ό,τι φαίνεται, έχουν κοπάσει. Αυτή η αποκλιμάκωση και στο πεδίο και στη ρητορική είναι ευπρόσδεκτη».

Οι χαώδεις διαφορές και η θετική ατζέντα

Οι χαώδεις διαφορές μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας δεν είναι ικανές να σταθούν εμπόδιο για τη διαμόρφωση μιας θετικής ατζέντας, που περιλαμβάνει ζητήματα που φέρνουν δύο χώρες πιο κοντά. «Υπάρχει μία έμφαση που δίνεται πλέον στη λεγόμενη θετική ατζέντα, όπου διαπιστώνουν οι δύο χώρες το προφανές: ότι έχουν πάρα πολλά κοινά μεταξύ τους. Έχουν κοινές προκλήσεις να αντιμετωπίσουν. Κοινά θέματα στον Τουρισμό, στις φυσικές καταστροφές, στην Κλιματική Κρίση, να εντείνουν τις ανταλλαγές στην εκπαίδευση. Είναι θέματα – τα λεγόμενα – χαμηλής πολιτικής, που ναι μεν κάποιοι λένε ότι δεν είναι σημαντικά, εγώ, όμως, εκτιμώ ότι είναι αρκετά σημαντικά, γιατί μας κάνουν να συνειδητοποιούμε ότι έχουμε και κοινά συμφέροντα και όχι μόνο διαφορές με την Τουρκία. Από την άλλη δεν συμμερίζομαι την άποψη εκείνων που θεωρούν ότι και μόνο από την ενίσχυση της θετικής ατζέντας υπάρχει περίπτωση να βρούμε λύση στα άλλα θέματα, τα βαριά, σε αυτά που έχουμε σημαντικές διαφορές, όπως είναι η αποστρατικοποίηση, οι κατά την Τουρκία γκρίζες ζώνες και ζητήματα που έχουν να κάνουν ευρύτερα με το Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο, τον εναέριο χώρο», σημειώνει ο Κωνσταντίνος Φίλης και εκτιμά ότι η ύφεση που καταγράφεται στις ελληνοτουρκικές σχέσεις θα έχει διάρκεια, χωρίς να αποφευχθούν οι όποιες εξάρσεις. 

Ο διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων εκτιμά ότι γιατί κάποια στιγμή θα πρέπει τα δύο μέρη να κουβεντιάσουν σοβαρά για τα ζητήματα που τα χωρίζουν, ωστόσο, θεωρεί ότι το να βρεθούν στο ίδιο τραπέζι συζητήσεων δεν θα έρθει άμεσα. «Υπάρχει ένα χρονοδιάγραμμα και είναι σημαντικό να πηγαίνουμε βήμα – βήμα, γιαβάς – γιαβάς που λένε και οι Τούρκοι. Δηλαδή, είναι σημαντικό να υπάρχει ένας οδικός χάρτης. Δεν μπορούμε να συζητήσουμε σήμερα με την Τουρκία γιατί – ναι μεν το κλίμα έχει μερικώς αποκατασταθεί, η εμπιστοσύνη έχει σχετικά αποκατασταθεί, πρέπει να κρατήσουμε ότι δεν είναι ακόμα οι συνθήκες ώριμες για να μπούμε σε μία συζήτηση τέτοια. Θα μου πείτε, πότε θα είναι… Αν κρίνουμε από το βάθος των διαφορών, μπορεί να γίνουν ώριμες ακόμα και σε χρόνια από σήμερα. Όμως, πιστεύω ότι το επόμενο βήμα είναι να εμπεδωθεί αυτό το κλίμα που έχει δημιουργηθεί εδώ και έναν χρόνο, να σταματήσουν ακόμη και οι ελάχιστες δηλώσεις. Γιατί οι δηλώσεις αυτές που κάνει ο Ερντογάν ξεφεύγουν από το πνεύμα της Διακήρυξης των Αθηνών. Εφόσον εμπεδωθεί, τότε θα μπορούν να καθίσουν τα δύο μέρη και να ξεκινήσουν μία προκαταρκτική συζήτηση, να εντοπίσουν τα σημεία. Θα μπορούσαν, πράγμα το οποίο επίσης δεν βλέπω να γίνεται άμεσα, να συμφωνήσουν ότι διαφωνούν, εκφράζοντας την επιθυμία να διευθετήσουν επιτέλους τις διαφορές ή τη διαφορά – γιατί για εμάς είναι μία – που είναι η οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Αυτή τη στιγμή ούτε το ένα μέρος, ούτε το άλλο αισθάνεται την ανάγκη να καθίσει κάτω στα σοβαρά: να συμφωνήσουμε ότι διαφωνούμε και να πάμε στο Διεθνές Δικαστήριο. Αλλά και αυτό, είναι κάτι που λέγεται δημόσια, αλλά δεν ξέρω αν εννοείται από πλευράς Τουρκίας. Διότι η Τουρκία λέει ναι μεν διεθνές δικαστήριο, για να μην κατηγορηθεί ότι είναι ο κακότροπος που δεν επιθυμεί τη λύση, αλλά λέει για όλα τα θέματα. Λέει να πάμε στο Διεθνές Δικαστήριο για την αποστρατιωτικοποίηση, για τον εναέριο χώρο, για τις λεγόμενες γκρίζες ζώνες, που είναι ζητήματα που η Ελλάδα έχει εξαιρέσει από το Διεθνές Δικαστήριο, λέγοντας - πολύ σωστά - ότι είναι θέματα κυριαρχίας». 

«Δεν μπορεί να υπάρχει εμπιστοσύνη για τις προθέσεις του Ερντογάν»

Μετά την πρόσφατη δήλωση Ερντογάν για την εισβολή στην Κύπρο, ο Κυριάκος Μητσοτάκης έδωσε τη δική του απάντηση, κάνοντας μία τοποθέτηση που για τον κ. Φίλη ήταν προφανής. «Ναι στις προσεγγίσεις, όχι στις ψευδαισθήσεις». Ο Κωνσταντίνος Φίλης εξηγεί στην ATHENS VOICE: «Ποιος νοήμων δεν επιδιώκει και δεν θέλει την προσέγγιση με όρους με τον γείτονά του…. Η γεωγραφία είναι πεπρωμένο, δεν μπορούμε να την αλλάξουμε, πρέπει να μάθουμε να ζούμε, να συμβιώνουμε. Άρα, ναι στις προσεγγίσεις. Όχι στις ψευδαισθήσεις: αφήστε τα διεθνή, ποιος θέλει στην προσωπική του ζωή να έχει ψευδαισθήσεις. Άρα γιατί να θέλει ένα κράτος να έχει ψευδαισθήσεις. Ο πρωθυπουργός αυτό που εννοεί είναι ότι "δεν έχω την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να λύσουμε τα ζητήματα με την Τουρκία". Ναι, δεν την έχουμε αυτήν την ψευδαίσθηση».

Άλλωστε, όπως σημειώνει, παρά το κλίμα του τελευταίου έτους, δεν μπορεί να υπάρχει εμπιστοσύνη για τις προθέσεις του Τούρκου προέδρου. «Πρέπει να υπάρχει συνέχεια και συνέπεια στη συνεργασία των δύο χωρών. Δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε ο ένας τον άλλο. Και σίγουρα δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε έναν πρόεδρο ο οποίος είναι αρκετές φορές ωμός, όταν λέει ότι εμείς οι πολιτικοί είμαστε για να λύνουμε προβλήματα, αλλά είναι ο ίδιος άνθρωπος που κατηγορούσε τον Αλ Σίσι για δικτάτορα και τώρα προσπαθεί να προσεγγίσει την Αίγυπτο, ξεχνώντας τι έχει πει. Κατηγορούσε το Ισραήλ για κράτος – τρομοκράτη και πριν ξεσπάσει ο πόλεμος είχε προσεγγίσει το Ισραήλ. Έχει πει "Μητσοτάκης γιοκ, δεν θα μπορούσα να είμαι με τον Μητσοτάκη στο ίδιο δωμάτιο" και έχουν συναντηθεί σε πέντε μήνες τρεις φορές. Αυτό δημιουργεί μία αβεβαιότητα ως προς τις προθέσεις του Ερντογάν. Όπως λέει "φίλε μου Κυριάκο", μπορεί να πει "εχθρέ μου Κυριάκο". Όπως λέει "σύμμαχος η Ελλάδα", μπορεί να πει "θα σας ρίξω βόμβα μέσα στην Αθήνα". Για να φτάσουμε σε ένα σημείο να πούμε ότι αποδίδει καρπούς η προσέγγιση με την Τουρκία, που δεν είναι προσέγγιση στην παρούσα φάση, αλλά ύφεση, ή μάλλον προσέγγιση ως προς τη θετική ατζέντα που πάει καλά και το πιστώνονται αυτό οι δύο αρμόδιοι υφυπουργοί Εξωτερικών, θα πρέπει να έχουμε απτά δείγματα γραφής σε αυτήν την προσπάθεια επαναπροσέγγισης. Θα πρέπει να υπάρξει συνέπεια μεταξύ λόγων και πράξεων από πλευράς Ερντογάν». 

Τι σημαίνουν οι συναντήσεις Μητσοτάκη - Ερντογάν

Ο Κυριάκος Μητσοτάκης αναμένεται να επισκεφτεί την Τουρκία τη δεύτερη εβδομάδα του Μαΐου. Εκεί, θα έχει μία ακόμη συνάντηση με τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Πόση σημασία, όμως, έχουν αυτές οι συναντήσεις των δύο ηγετών και τι μπορούμε να περιμένουμε; «Οι επισκέψεις μεταξύ των ηγετών γίνονται σε τρεις περιστάσεις κατά κύριο λόγο: η πρώτη είναι αν προκύπτει ανάγκη γιατί η κατάσταση έχει ξεφύγει ανάμεσα σε χώρες, ο δεύτερος είναι αν έχουν κάτι να συμφωνήσουν (στην Αθήνα είχαν κάτι απτό, στην Άγκυρα δεν υπάρχει κάτι να υπογράψουν - μπορεί να είναι κάποιες διακρατικές συμφωνίες σε επίπεδο υπουργών), ο τρίτος λόγος είναι αν θέλουμε να οικοδομήσουμε μία σχέση εμπιστοσύνης. Η Ελλάδα – δεν χρειάζεται να είναι κανείς μάγος της διπλωματίας για να το γνωρίζει - ξέρει ότι η Τουρκία έχει έναν ηγέτη ο οποίος είναι υπερσυγκεντρωτικός και ο οποίος ελέγχει σχεδόν σε απόλυτο βαθμό τα τεκτενόμενα στη χώρα του. Άρα ελέγχει την εξωτερική πολιτική. Τα πρώτα χρόνια η σχέση με τον Μητσοτάκη δεν ήταν καλή, το αντίθετο. Άρχισε λίγο μετά τις εκλογές στην Ελλάδα και τους σεισμούς στην Τουρκία να βελτιώνεται και τώρα έχει αρχίσει να δημιουργείται ένα κλίμα μεταξύ τους θετικό, το οποίο είναι ευπρόσδεκτο και πάνω σε αυτό θα πρέπει να επενδύσουμε, γιατί στο τέλος της ημέρας ο Ερντογάν είναι αυτός που παίρνει αποφάσεις. Στο τέλος της ημέρας, αν – και πολύ μακρινό - πρόκυπτε η πιθανότητα για λύση, ο Ερντογάν είναι εκείνος που θα μπορούσε να περάσει την όποια λύση με την Ελλάδα. Δεν έχει προκύψει αυτή τη στιγμή στο προσκήνιο άλλος πολιτικός ή άλλος ηγέτης που θα μπορούσε να το κάνει. Το να μπορεί ένας πρωθυπουργός να έχει αναπτύξει τέτοια προσωπική σχέση με τον Ερντογάν, ώστε να σηκώνει το τηλέφωνο και να μιλά μαζί του αν και όποτε χρειάζεται, είναι μία κατάκτηση που ο συγκεκριμένος πρωθυπουργός δεν την είχε νωρίτερα». 

Όσο για το πώς θα μπορούσαν οι Ευρωεκλογές του Ιουνίου να επηρεάσουν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, ο κ. Φίλης είναι ξεκάθαρος: «Όταν έχουμε Ευρωεκλογές, οι ηγέτες και τα κόμματα υψώνουν λίγο περισσότερο τους τόνους, απαντούν σκληρότερα σε δηλώσεις. Αν είχε κάνει τη δήλωση ο Ερντογάν για την Κύπρο στις 25 Μαΐου, ενώ εμείς θα έχουμε ευρωεκλογές στις 9 Ιουνίου, είναι προφανές ότι θα είχε λάβει μία σκληρότερη απάντηση από την Ελλάδα και όχι μέσω κύκλων του ΥΠΕΞ. Όλες οι εκλογικές αναμετρήσεις, όσο σημαντικές κι αν είναι, προφανώς και εκ των πραγμάτων ανεβάζουν τους τόνους και σε θέματα εθνικά. Ανάλογα το μομέντουμ, δείχνεις μικρότερη ή μεγαλύτερη ανοχή σε αυτά που ακούς από την άλλη πλευρά». 

Η 25η Μαρτίου είναι μία ημέρα ενοχλητική για τους Τούρκους

25η Μαρτίου σήμερα και πληθώρα βίντεο με το τι γιορτάζουμε σήμερα «ξεπηδούν» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι απαντήσεις πολλές. Οι περισσότερες λανθασμένες είτε από νέους, είτε από μεγαλύτερους σε ηλικία πολίτες. «Είμαι κι εγώ εκπαιδευτικός και πιστεύω πολύ στη δύναμη της γνώσης. Πιστεύω πολύ ότι η ιστορία μάς διδάσκει. Φοβούμαι ότι ακόμα και η γνώση που υπάρχει σε αρκετούς από εμάς για την 25η Μαρτίου για το τι προηγήθηκε, για το τι ακολούθησε, τι συνέβη κατά τη διάρκεια των ετών της Επανάστασης - γιατί οι Έλληνες πολεμούσαν κατά των Οθωμανών, αλλά πολεμούσαν και μεταξύ τους  και αυτό συνέβη δύο φορές μέχρι την ανεξαρτησία -, ποιες ήταν οι ισορροπίες δυνάμεων εκείνη την εποχή, γιατί κατάφερε η Ελλάδα από όλες τις χώρες της βαλκανικής να ανεξαρτητοποιηθεί μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία (ενώ οι Σέρβοι το είχαν ξεκινήσει νωρίτερα από εμάς), είναι επιδερμική. Όλα αυτά είναι θέματα που πιστεύω δεν έχουν αναλυθεί διεξοδικά, ή τέλος πάντων ο τρόπος που διδάσκονται και αυτό που ακολουθεί του σχολείου μάς κάνει να έχουμε μία γνώση μάλλον επιδερμική· όποιοι έχουν τη γνώση. Υπάρχουν και αρκετοί που είναι αδαείς. Υπάρχει μία τάση που μας δείχνει ότι η ιστορία και η γνώση αυτής θεωρείται για κάποιους παρωχημένη». 

Στην Τουρκία η 25η Μαρτίου περνά μάλλον αδιάφορα, αν και είναι ενοχλητική για τους Τούρκους. Λίγοι είναι εκείνοι που θα γράψουν κάτι σκληροπυρηνικό. «Στην ουσία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ο "μεγάλος ασθενής". Οι μεγάλες δυνάμεις την κρατούσαν στη ζωή και κατάφεραν να την κρατήσουν για σχεδόν 90 χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση. Είναι ενοχλητική αυτή η ημέρα για τους Τούρκους, γιατί ήταν η αρχή του τέλους για τον Οθωμανική Αυτοκρατορία. Δεν είναι ανάλογη της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης, αλλά η ελληνική επανάσταση άρχισε το ξήλωμα του πουλόβερ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας». 

* Ο Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.

Διαβάστε περισσότερα για τα ελληνοτουρκικά