Πολιτική ορθότητα και ιδεολογική οπτική

Η ιδεολογία συνηθίζει τους ανθρώπους στο να μη σκέφτονται: είναι το όπιο του νου. Είναι επίσης µια πολεµική µηχανή που προορίζεται να επιτεθεί και να φιµώσει όσους διαφωνούν. Με την ανάπτυξη των µαζικών επικοινωνιών έχει ενταθεί επίσης ο βοµβαρδισµός των χαρακτηρισµών: ο πόλεµος των λέξεων µεταξύ των «ενδόξων ονοµάτων» —εκείνα που εκτιµά ο ιδεολόγος— και των «χυδαίων ονοµάτων» µε τα οποία υποτιµά και δυσφηµεί τους αντιπάλους του. Το πρόβληµα είναι ότι ο ιδεολόγος απαλλάσσεται από τη σκέψη και την αντικαθιστά µε τσιτάτα και χαρακτηρισµούς. Η ιδεολογική απόρριψη των άλλων δεν εξηγείται και δεν τεκµηριώνεται. Η ιδεολογία δίνει απόλυτη βεβαιότητα και ως εκ τούτου δεν απαιτούνται αποδείξεις· δεν απαιτούνται ούτε καν πειραµατικά δεδοµένα.

Οι ιδεολογίες —κυρίως η μαρξιστική ιδεολογία— αν και έχουν πια πεθάνει, επιβιώνουν και ενσωµατώνονται στην «πολιτική ορθότητα», µια ιδεολογία χωρίς µεταφυσική ή φιλοσοφία που περιορίζεται στο «σκότωµα» της σκέψης και στην αντικατάστασή της µε υβριστικά επίθετα. Εξηγώ λίγο περισσότερο. Το τέλος της ιδεολογίας προέβλεψαν στη δεκαετία του 1960 πολλοί µελετητές, αλλά η προφητεία ήταν µάλλον πρόωρη. Με την έκφραση «τέλος της ιδεολογίας» εννοούσαν κυρίως το τέλος της µαρξιστικής ιδεολογίας —η οποία επικρατούσε— όχι της ιδεολογίας εν γένει την οποία ο Μπενεντέτο Κρότσε ονόµαζε «κατηγορία του πνεύµατος». Η πρόωρη πρόβλεψη της δεκαετίας του 1960 ωρίµασε µε την κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου το 1989: στα συντρίµµια του εξέπνευσε η σταλινικο-λενινιστική ιδεολογία που είχε αναπτυχθεί πάνω στη µαρξιστική ή τη µαρξική.

Ο θάνατος της ιδεολογίας δεν σημαίνει θάνατο της ιδεολογικής νοοτροπίας, της forma mentis, δηλαδή των γυαλιών µε τα οποία βλέπουµε τον κόσµο. Στην εποχή της, η ιδεολογία χαρακτηρίστηκε σκέψη που καταργεί τη σκέψη: ένα σύνολο νεκρών σκέψεων ανθρώπων που δεν σκέφτονται πια, αλλά που επαναλαµβάνουν µανιωδώς συνθήµατα και εδάφια από «άγιες» γραφές. Η πολιτική ορθότητα δεν είναι καν ο κληρονόµος ενός τρόπου σκέψης: είναι πόλεµος µε γλωσσικές επιθέσεις που διαγράφει τις «λανθασµένες» και άδικες λέξεις, αφήνοντάς µας στο έλεος της βαθιάς άγνοιας.

Ακόµα κι αν ζούµε ελεύθεροι, είµαστε πραγµατικά ελεύθεροι να «σκεφτόµαστε ελεύθερα»; Μπορούµε να πούµε, µε το χέρι στην καρδιά, ότι σκεφτόµαστε ελεύθερα;

Οι διανοούμενοι της Δύσης ζουν ελεύθεροι εδώ και δύο αιώνες. ∆εν υφίστανται πλέον την Ιερά Εξέταση και την πυρά σαν τον Θωµά Τορκεµάδα, ούτε βρίσκονται στην υπηρεσία των µαικήνων· δεν συλλαµβάνονται και δεν φυλακίζονται για «εγκλήµατα σκέψης». Αλλά ακόµα κι αν ζούµε ελεύθεροι, είµαστε πραγµατικά ελεύθεροι να «σκεφτόµαστε ελεύθερα»; Μπορούµε να πούµε, µε το χέρι στην καρδιά, ότι σκεφτόµαστε ελεύθερα; Φυλακή δεν µπαίνουµε πια αλλά δεχόµαστε ακόµα πίεση και εκφοβισµό.

Οι αλήθειες «της δεξιάς» και «της αριστεράς» µάς έχουν διαποτίσει. Όποιος δεν πτοείται είναι όντως ελεύθερος, αλλά εφόσον παραµένει στη γη, ανάµεσά µας, διακινδυνεύει να υποστεί τιµωρίες, εξοστρακισµό και αποκλεισµό. Φήµη, επιτυχία, βραβεία αποσπούν σχεδόν πάντοτε όσοι ακολουθούν τον άνεµο της πολιτικής ορθότητας.

Η ιδεολογία συνεχίστηκε, λοιπόν, ως νοοτροπία και ως τρόπος σκέψης «µπλοκαρίσµατος της σκέψης»: η ιδεολογία, η ιδεοληψία δεν ξεπεράστηκε. Για να µιλάµε περί τέλους της ιδεολογίας, πρέπει να έρθει το τέλος της επιβεβληµένης «σωστής σκέψης» και της τυραννίας της ιδεολογίας στη σκέψη.

*Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια  Athens Voice “Επιβιώνοντας τον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας”, σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου