Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα

Όταν κοιτάει κανείς το παρελθόν, όπως την ιστορία των τελευταίων σαράντα χρόνων, είναι εύκολο να θεωρήσει ότι τα πράγµατα εξελίχθηκαν κάπως αυτόµατα, από µόνα τους· ότι η ειρηνική µετάβαση από τον Ψυχρό Πόλεµο στη Μεταψυχροπολεµική Εποχή ήταν δεδοµένη. Αυτό όµως δεν ισχύει. Τίποτα δεν είναι δεδοµένο. Όταν είσαι µέσα στη δίνη µιας µετάβασης δεν γνωρίζεις πού θα σε βγάλει, ούτε αν θα επιβιώσεις.

Είναι σίγουρο ότι αυτά που εµείς αντιλαµβανόµαστε ως απότοµα σηµεία καµπής είναι αποτέλεσµα µακροπρόθεσµων ζυµώσεων και τάσεων που εξελίσσονται σε βάθος δεκαετιών. Ωστόσο στη ζωή και στην ιστορία δεν υπάρχει αυτόµατος πιλότος: ούτε προς την πρόοδο, ούτε προς την καταστροφή. Αυτό, τελικά, είναι µάλλον ελπιδοφόρο και απελευθερωτικό γιατί µας παρέχει το πιο πολύτιµο αγαθό του 21ου αιώνα: την αυτενέργεια.

Η µητέρα όλων των µαχών που θα δοθούν τον 21ο αιώνα θα είναι υπέρ της ελεύθερης βούλησης: υπέρ της πίστης ότι είµαστε ακόµα –ατοµικά, συλλογικά, αλλά και ως είδος– κυρίαρχοι του ίδιου µας του πεπρωµένου.

Δύο αστερισµοί µεταβάσεων

Εν μέσω πολλών άλλων αλλαγών και μεταβάσεων –όπως η κλιµατική κρίση και οι µεταναστευτικές και προσφυγικές ροές– σήµερα βιώνουµε δύο κρίσιµες τεκτονικές αλλαγές, ή µάλλον δύο διαπλεκόµενους αστερισµούς αλλαγών, αφού ο κάθε ένας αποτελείται από πολλές µικρότερες. 

Η πρώτη οµάδα µεταβάσεων έχει να κάνει µε τη γεωπολιτική, τη διακυβέρνηση και την ατελή παγκοσµιοποίηση. Τα στρατηγικά λάθη των Ηνωµένων Πολιτειών µετά την τραγωδία της 11ης Σεπτεµβρίου –οι καταστροφικοί πόλεµοι σε Ιράκ και Αφγανιστάν, η απώλεια ήπιας ισχύος, το κενό ισχύος στη Μέση Ανατολή που το εκµεταλλεύτηκαν ριζοσπαστικοί δρώντες όπως το Ισλαµικό Κράτος και το Ιράν, αλλά και η πολιτική κρίση στο εσωτερικό των ΗΠΑ µε την απαξίωση του Αµερικανικού Ονείρου πρωτίστως στο εσωτερικό– δηµιουργούν τις συνθήκες για τη µετάβαση στη Νέα Παγκόσµια Αταξία και στον Νέο Ψυχρό Πόλεµο.

Από το 2004 και µετά, ο Πούτιν θέτει σε λειτουργία ένα στρατηγικό σχέδιο επέκτασης σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Ουκρανία, Γεωργία, Μολδαβία, Κιργιστάν). Βρίσκοντας ελεύθερο το έδαφος, κλιµακώνει την εκστρατεία αυτή µε επιχειρήσεις επιρροής και παραπληροφόρησης σε όλη τη ∆ύση, φτάνοντας µέχρι το να χρησιµοποιήσει χηµικά όπλα σε βρετανικό έδαφος το 2018 και να εισβάλει στην Ουκρανία το 2022. Η Κίνα του Σι Τζινπίνγκ επεκτείνεται µε πολύ πιο αποτελεσµατικούς, ύπουλους και δοµικούς τρόπους σε κάθε γωνιά του πλανήτη εξάγοντας ένα νέο µοντέλο ολοκληρωτικής διακυβέρνησης.

Το µεταπολεµικό και µεταψυχροπολεµικό σύστηµα διακυβερνητικών και διπλωµατικών θεσµών και αξιών που θεµελιώθηκε µετά τη φρίκη του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου και του Ολοκαυτώµατος –ο ΟΗΕ, το διεθνές δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώµατα– κινδυνεύει τώρα να απαξιωθεί.

Η φιλελεύθερη δηµοκρατία αµφισβητείται τόσο εκ των έσω, όσο και από αυταρχικές δυνάµεις.

Η φιλελεύθερη δηµοκρατία αµφισβητείται τόσο εκ των έσω, όσο και από αυταρχικές δυνάµεις. Ταυτόχρονα, τα εθνικά συστήµατα φαίνονται ανίκανα να αντιµετωπίσουν από µόνα τους τις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Οι κυβερνήσεις µας, η ισχύς των οποίων µέχρι πριν λίγες δεκαετίες έµοιαζε απόλυτη, τώρα µοιάζουν ευάλωτες, αδύναµες· αλλού φαίνεται να βρίσκεται η ισχύς. 

Ο δεύτερος αστερισµός µεταβάσεων –διακριτός αλλά αλληλένδετος– έχει να κάνει µε την επικοινωνία και την τεχνολογία:

• πολυδιάσπαση της δηµόσιας σφαίρας και της επικοινωνίας που δηµιουργεί τεράστιες προκλήσεις για την κοινωνική συνοχή και την πολιτική συνύπαρξη
• απότοµη είσοδος των smartphones και των Μέσων Κοινωνικής ∆ικτύωσης που µέσα σε λίγα χρόνια (συγκεκριµένα την πενταετία 2007-2012) αλλάζουν δραµατικά τη σχέση µας µε τον ελεύθερο χρόνο, µε τον δηµόσιο και ιδιωτικό χώρο, µε το διάβασµα, µε την ανθρώπινη επικοινωνία
• Τεχνητή Νοηµοσύνη και σε λίγο ίσως το Metaverse και η Εικονική Πραγµατικότητα.

Ποιο είναι το αποτέλεσµα όλων αυτών των αλλαγών για τις κοινωνίες της ∆ύσης;

Τα τρία κουτιά

Ας φανταστούμε τρία κουτιά – το ένα μέσα στο άλλο. Το εξωτερικό κουτί είναι ένα διεθνές περιβάλλον βαθιάς αστάθειας, αβεβαιότητας και ανασφάλειας λόγω της παγκοσµιοποίησης, ενώ ταυτόχρονα αντιµετωπίζουµε παγκόσµιες προκλήσεις όπως οι φυσικές καταστροφές, οι πανδηµίες, η διασπορά όπλων µαζικής καταστροφής, η οικονοµική ανισότητα και δοµική αδυναµία του κοινωνικού κράτους.

Μέσα σ’ αυτό το κουτί, υπάρχει άλλο ένα: η πτώση των «µεγάλων αφηγηµάτων» όπως οι θρησκείες, οι ιδεολογίες, οι αυθεντίες και οι κοινωνικές ιεραρχίες, τα πολιτισµικά πρότυπα και οι µηχανές παραγωγής ονείρων όπως το Χόλιγουντ. Τα αφηγήµατα αυτά δεν ήταν απαραιτήτως ούτε αθώα, ούτε ουδέτερα: εξυπηρετούσαν πρωτίστως αυτούς που κυριαρχούσαν στα αντίστοιχα οικοσυστήµατα. Μας έδιναν όµως ένα πλαίσιο, ένα σχεδιάγραµµα για το πώς να ζήσουµε τη ζωή µας. Χωρίς αυτό το σχεδιάγραµµα, οι κοινωνίες βρίσκονται µε µία κρίση αξιών και συλλογικών ταυτοτήτων, ενώ το άτοµο βρίσκεται ξαφνικά αντιµέτωπο µε µία ελευθερία την οποία δεν ξέρει πώς να τη διαχειριστεί.

Τα μεγάλα αφηγήματα μας έδιναν ένα πλαίσιο, ένα σχεδιάγραµµα για το πώς να ζήσουµε τη ζωή µας

Η πανδηµία του κορωνοϊού τράβηξε απότοµα το πέπλο των πραγµάτων µε τα οποία γεµίζουµε την καθηµερινότητά µας και αποκάλυψε την έλλειψη αυτών των αφηγηµάτων, αυτού του βαθύτερου νοήµατος στη ζωή, ειδικά για όσους από εµάς δεν έχουµε παιδιά. Σ’ αυτό οφείλεται εν µέρει η µαζική άρνηση επιστροφής σε ρουτίνες, καριέρες και θυσίες που ειδικά οι νεότερες γενιές θεωρούν ότι δεν έχουν αντίκρισµα, όχι µόνο οικονοµικό αλλά κυρίως αξιακό.

Σαν να µην έφταναν όλα αυτά, στο κέντρο των δύο κουτιών υπάρχει ένα τρίτο· το πιο αφανές απ’ όλα: µία τεχνολογική µετάβαση που απειλεί να αλλάξει την έννοια και τη φύση του ανθρώπου όχι σε βάθος αιώνων, αλλά σε πραγµατικό χρόνο. Μπροστά στα µάτια µας, στη διάρκεια της ζωής µας. Άλλωστε, είµαστε ήδη de facto εξαρτηµένοι απ’ την τεχνολογία· είναι επέκταση του σώµατός µας.

Tο πώς σκεφτόµαστε, το πώς γνωρίζουµε άλλους ανθρώπους, το πώς δηµιουργούµε, το πώς µαθαίνουµε, το πώς (και αν) οργανωνόµαστε σε συλλογικότητες – τα πάντα φαίνεται να αλλάζουν.

Στον πυρήνα όλων αυτών των «κουτιών» βρίσκεται η σχέση του ατόµου µε την κοινότητα. Πώς πείθεις το άτοµο να θέλει να συµµετάσχει; Να ενεργοποιηθεί; Να δράσει;

Η αυτοπεποίθηση ως κλειδί της δηµοκρατίας

Η πολιτική κοινωνιολογία μας δείχνει ότι ο σηµαντικότερος παράγοντας κοινωνικοποίησης, συµµετοχής, δράσης –το πιο θεµελιώδες κίνητρο– είναι αυτό που στα αγγλικά λέµε efficacy ή self-efficacy και στα ελληνικά αποδίδεται µε έναν συνδυασµό αυτοπεποίθησης, ελεύθερης βούλησης, αυτενέργειας και αποτελεσµατικότητας: η αντίληψη, δηλαδή, ότι έχεις επιλογές, και ότι η δράση σου µπορεί να φέρει αποτέλεσµα, να έχει αντίκτυπο· ότι, δηλαδή, οι πράξεις σου έχουν νόηµα.

Η πίστη στον εαυτό –όπως και η έλλειψη αυτής– δηµιουργεί ένα κυκλικό φαινόµενο αυτοεκπληρούµενης προφητείας. Όταν έχω πίστη στις δυνάµεις µου, η αυτοπεποίθηση µπορεί να µε σπρώξει να κάνω θαύµατα δηµιουργώντας έναν ενάρετο κύκλο εµπλοκής. Αντιθέτως, αν αρχίσω να πιστεύω ότι οι πράξεις µου δεν έχουν κανένα νόηµα ή αντίκτυπο –ότι η Τεχνητή Νοηµοσύνη ή µια παγκόσµια ελίτ ή αφανή δίκτυα προνοµιούχων αποφασίζουν για το µέλλον µου– τότε µπαίνω σε έναν φαύλο κύκλο απάθειας και απόσυρσης που όντως θα µε κάνει πραγµατικά ανίσχυρο. (Ας θυµόµαστε ότι, όταν βλέπουµε κάποιον να αδιαφορεί και να αποσύρεται, τότε αυτός µάλλον έχει πείσει τον εαυτό του ότι οι πράξεις του δεν έχουν αξία).

Η αίσθηση απώλειας ελέγχου –είτε µιλάµε για κοινωνίες, είτε ακόµα και εργαζοµένους σε επιχειρήσεις– δηµιουργεί συναισθήµατα ταπείνωσης και ντροπής. Εάν αυτά τα συναισθήµατα επικρατήσουν στην κοινωνία και διεθνώς, τότε µπαίνουµε σε συνθήκες απόλυτης κυνικότητας, συνθήκες όπου κοινωνικές οµάδες θα αφαιρούν την ανθρώπινη ιδιότητα από άλλες οµάδες, συνθήκες βίας και χάους.

Τα άτοµα στη ∆ύση είναι σήµερα πιο ισχυρά και ελεύθερα από ποτέ, κι όµως τώρα κορυφώνεται η αίσθηση ότι χάνουµε τον έλεγχο της ζωής µας

Εδώ συναντάµε ένα τεράστιο παράδοξο. Τα άτοµα στη ∆ύση είναι σήµερα πιο ισχυρά και ελεύθερα από ποτέ, οπότε θεωρητικά η αίσθηση αποτελεσµατικότητάς τους θα έπρεπε να είναι υψηλή. Κι όµως τώρα κορυφώνεται η αίσθηση ότι χάνουµε τον έλεγχο της ζωής µας. Αυτή η αίσθηση απώλειας ή έλλειψης ελέγχου για πολύ βασικές παραµέτρους της ζωής, της ταυτότητας και της καθηµερινότητάς µας –µια αίσθηση που θα οξυνθεί ραγδαία µε την απότοµη εµφάνιση της Τεχνητής Νοηµοσύνης σε κάθε έκφανση της ζωής µας– είναι ίσως η µεγαλύτερη πρόκληση που θα αντιµετωπίσουµε στον 21ο αιώνα.

Ένας απ’ τους πολλούς λόγους για τους οποίους συµβαίνει αυτό είναι ότι το άτοµο από µόνο του δεν αρκεί. Προφανώς έχουµε αυτενέργεια και βούληση και µπορούµε να επηρεάσουµε τα πράγµατα, και κυρίως µπορούµε να ελέγξουµε το πώς εµείς αντιδράµε σε αυτά. Και όλοι έχουµε ρόλο και ευθύνη σε µία οργανωµένη ελεύθερη κοινωνία.

Ωστόσο, δεν είναι δίκαιο και εντέλει βιώσιµο να ζητάµε από το άτοµο να αντιµετωπίσει µόνο του φαινόµενα όπως η παγκοσµιοποίηση ή η κλιµατική αλλαγή ή οι αλγόριθµοι ή η Τεχνητή Νοηµοσύνη, µε την ίδια λογική που το άτοµο από µόνο του δεν µπορεί να αντιµετωπίσει τον στρατό του Πούτιν. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο οργανωνόµαστε σε κοινωνίες: για να µπορούµε να προστατεύουµε τους εαυτούς µας. Και γι’ αυτό οργανωνόµαστε σε οικογένειες, και επιχειρήσεις, και οµάδες, για να µπορούµε να ασκούµε τη φωνή µας πιο αποτελεσµατικά.

Οι νέοι στην πρώτη γραµµή

Οι νεότερες γενιές βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτών των αντιφάσεων και µεταβάσεων: από την κουλτούρα του λόγου στην κουλτούρα της εικόνας· από την κουλτούρα του ορθού λόγου στην κουλτούρα της συναισθηµατικής νοηµοσύνης· εργασιακή ευελιξία αλλά και βαθιά υπαρξιακή ανασφάλεια· ψηφιακοί νοµάδες αλλά και gig economy· το άπιαστο όνειρο της στέγασης και η επιδηµία νοσηµάτων της ψυχικής υγείας που είχε ήδη ξεκινήσει µε την εισβολή των ΜΚ∆ στη ζωή µας, αλλά κορυφώθηκε µε την πανδηµία· κατάρρευση του οικονοµικού και κοινωνικού µοντέλου στο οποίο βασίστηκαν πολλά δηµιουργικά επαγγέλµατα, και ταυτόχρονα ένα νέο οικοσύστηµα στο οποίο ο εργαζόµενος θα δουλεύει για τον εαυτό του και θα πρέπει να είναι καλός σε όλα.

Οι νέοι µπαίνουν σε ένα σύστηµα Ανώτατης Εκπαίδευσης το οποίο είναι βαθιά άρρωστο, κυρίως στον αγγλοσαξoνικό κόσµο και κυρίως στις κοινωνικές επιστήµες και τις ανθρωπιστικές σπουδές, ακριβώς επειδή το σύστηµα αυτό εγκατέλειψε σταδιακά τις αρχές της κριτικής σκέψης, του ανοιχτού διαλόγου, της επιστηµονικής µεθόδου και της µετάδοσης γνώσης, και αντιµετωπίζει τους φοιτητές ως πελάτες/καταναλωτές/θύµατα που έχουν πάντα δίκιο. Τα παιδιά στο πανεπιστήµιο (ειδικά µετά την πανδηµία αλλά και από πριν) δεν διαβάζουν, δεν προσέχουν, δεν εµπλέκονται ουσιαστικά· τα προγράµµατα σπουδών δεν λειτουργούν· τα παιδιά βγαίνουν στον έξω κόσµο χωρίς στοιχειώδεις δεξιότητες (όχι πανεπιστηµίου, αλλά σχολείου: γραφή, ανάγνωση, κατανόηση κειµένου, συλλογιστική)· η Ανώτατη Εκπαίδευση, η αγορά εργασίας και εντέλει τα συστήµατα υπηρεσιών και υποδοµών στη ∆ύση αντιµετωπίζουν τον κίνδυνο µίας ενδόρρηξης σε αργή κίνηση όταν οι σηµερινοί φοιτητές πάρουν τα κλειδιά στα χέρια τους.

Η πολιτική των ταυτοτήτων και η ενασχόληση µε αισθητικές παραµέτρους της προβολής του εγώ προς τους άλλους είναι η εύκολη λύση

Ενώ πολλοί νέοι σήµερα αναπτύσσουν περιβαλλοντική συνείδηση, συναισθηµατική νοηµοσύνη και ένα λεξιλόγιο ταυτοτήτων και συµπεριληπτικότητας που έλειπαν από προηγούµενες γενιές, ταυτόχρονα χάνουν «µυϊκή µάζα» σε άλλες κρίσιµες δεξιότητες, όπως η ενσωµάτωση σε οµάδες, οργανισµούς και επιχειρήσεις, η πειθαρχία σε ιεραρχίες και δοµές λήψης και εφαρµογής αποφάσεων, η υποµονή και επιµονή, η ηθική της εργασίας ως µέσο κοινωνικής προσφοράς και όχι ως µέσο ανάδειξης του «εγώ». Οι νέοι αποκοινωνικοποιούνται µαζικά τόσο λόγω των ψηφιακών οικοσυστηµάτων στα οποία όλοι πλέον ζούµε το µεγαλύτερο κοµµάτι της καθηµερινότητάς µας, όσο και εξαιτίας της απαξίωσης συλλογικών ταυτοτήτων και αφηγηµάτων.

Η πολιτική των ταυτοτήτων και η ενασχόληση µε αισθητικές παραµέτρους της προβολής του εγώ προς τους άλλους είναι η εύκολη λύση - υποκατάστατο της ενασχόλησης µε πολύ κρισιµότερα ζητήµατα συλλογικής επιβίωσης (είτε ταξικά, είτε εθνικά, είτε παγκόσµια). Αυτά θα απαιτούσαν πολύ περισσότερο χρόνο και κόπο – διάβασµα, επίγνωση ιστορίας και πολιτικής, πλουσιότερο λόγο, άβολο κοινωνικό διάλογο µε ανθρώπους µε τους οποίους διαφωνούµε και δεν µπορούµε να ταυτιστούµε.

 Ένα όραµα για το µέλλον

Ωστόσο, παρά τις προκλήσεις και τις παθογένειες αυτές, εάν µείνουµε πιστοί

στην αρχή της πολιτικής κοινωνιολογίας, ότι δηλαδή η αυτοπεποίθηση δηµιουργεί έναν ενάρετο κύκλο εµπλοκής και προόδου, ενώ η αίσθηση µαταιότητας οδηγεί σε µια αυτοεκπληρούµενη προφητεία πορείας προς την καταστροφή, τότε υπάρχουν πολλά πράγµατα που µπορούµε και πρέπει να κάνουµε για να αντιµετωπίσουµε ή να προετοιµαστούµε για τις µεταβάσεις του 21ου αιώνα.

Μπορούµε να προσπαθήσουµε να εξισορροπήσουµε αυτές τις αρνητικές τάσεις ή προκλήσεις, αναπτύσσοντας τις δεξιότητες που αντιµετωπίζουν τον µεγαλύτερο κίνδυνο. Για να γίνει αυτό πρέπει καταρχάς να επιβεβαιώσουµε και να διακηρύξουµε τις αξίες µας· να τραβήξουµε κόκκινες γραµµές αποτροπής απέναντι σε αυταρχικά καθεστώτα και δρώντες που απειλούν τις αξίες, τους θεσµούς, την ελευθερία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη. Αυτό περιλαµβάνει τόσο τους εχθρούς της ανοιχτής κοινωνίας εντός και εκτός ∆ύσης, όσο και τους παράγοντες που θεωρούν ότι η τεχνολογία είναι υπεράνω δηµοκρατίας ή λογοδοσίας.

∆εν πρέπει να φοβόµαστε να µεταδώσουµε αξίες και αρχές στα παιδιά µας. Κατά βάση δεν πρέπει να φοβόµαστε (σκέτο) γιατί ο φόβος µας αφαιρεί πολιτική ισχύ. Οι αξίες είναι τα θεµέλια ανθεκτικών κοινοτήτων· δίνουν νόηµα στη ζωή µας και σηµασία στις πράξεις µας· µέσα από τις αξίες χτίζουµε τις ατοµικές και συλλογικές µας ταυτότητες. Οι αξίες απαιτούν θυσίες (άλλωστε εφάµιλλες έννοιες είναι η τιµή και το κόστος)· συγκρούσεις και συµµαχίες, τόσο στο εσωτερικό όσο και παγκοσµίως, π.χ. για να παταχθεί το οργανωµένο έγκληµα και η φοροδιαφυγή που ξεζουµίζει τα κρατικά κοινωνικά συστήµατα.

Οι χειρότερες ανισότητες ίσως να είναι αυτές στην παιδεία γιατί θέτουν τα θεµέλια για ολόκληρες γενιές ανισότητας

Υπάρχει τεράστιο περιθώριο στην αντιµετώπιση δοµικών ανισοτήτων. Ωστόσο, οι χειρότερες ανισότητες ίσως να είναι αυτές στην παιδεία γιατί ουσιαστικά θέτουν τα θεµέλια για µία ολόκληρη ζωή ανισότητας, και για ολόκληρες γενιές ανισότητας.

Για να αντιµετωπίσει τα νέα ταξικά χάσµατα που ήδη δηµιουργούνται εξαιτίας της τεχνολογίας, το εκπαιδευτικό σύστηµα πρέπει να καλλιεργήσει τις δεξιότητες που εξισορροπούν τις αρνητικές συνέπειες του νέου ψηφιακού οικοσυστήµατος: την κριτική σκέψη, την περιέργεια και την ικανότητα του να ακούς, να παρατηρείς και να ενδιαφέρεσαι για τους άλλους (ειδικά αυτούς µε τους οποίους δεν µπορείς αρχικά να ταυτιστείς), τον ανοιχτό διάλογο µε επιχειρήµατα, τη µελέτη της διαδικασίας (του πώς φτιάχνονται τα πράγµατα, οι ανθρώπινες σχέσεις και οι κοινότητες – και γιατί λειτουργούν ή δεν λειτουργούν), τη χάραξη µακροπρόθεσµων προσωπικών και συλλογικών στόχων, και την αυτοπειθαρχία για την επίτευξη τους, και τη φαντασία που απαιτείται για όλα αυτά, και η οποία καλλιεργείται µέσα από την τέχνη και τη δηµιουργική ενασχόληση.

Σε ένα παγκόσµιο τεχνολογικό και επικοινωνιακό περιβάλλον που προτάσσει την ευκολία του χρήστη, το βόλεµα του καταναλωτή, την αποφυγή δυσάρεστων εµπειριών ή αφηγηµάτων, την περιχαράκωση σε φούσκες και ταυτότητες και στην ιδιότητα του θύµατος, εµείς πρέπει να προτάξουµε τον πειραµατισµό και την επαφή µε ανθρώπους, τόπους, εµπειρίες, ακούσµατα, αναγνώσµατα και θέµατα που βρίσκονται έξω από τη ζώνη της βολής µας και να αναλάβουµε την ευθύνη της µοίρας µας. Μόνο έτσι µπορούµε να συνεχίσουµε να αναπτυσσόµαστε, να εξελισσόµαστε και να γινόµαστε πιο ανθεκτικοί.

Το ελληνικό αφήγηµα

Μεταξύ άλλων μεταβάσεων, στα μέσα του 21ου αιώνα ενδέχεται λόγω της ψηφιοποίησης να βιώσουµε την ανάδυση δύο διακριτών «ζωνών»: κάποιων κοινωνιών που ζούνε το µεγαλύτερο µέρος της καθηµερινότητάς τους σε εικονικές πραγµατικότητες αλλά συγκεντρώνουν εργασιακούς και δηµιουργικούς πόρους και παράγουν πλούτο· και σε κοινωνίες πρωτίστως κατανάλωσης, εισαγωγής, αναλογικής διαβίωσης και τουρισµού. Είναι υπαρξιακής σηµασίας για την Ελλάδα να βρει µια ισορροπία.

Η Ελλάδα µπορεί να χτίσει µια ιδιαίτερη ταυτότητα βασισµένη στις αξίες του µέτρου και του ανθρωποκεντρικού πολιτισµού.

Η αγάπη πολλών παιδιών και ενηλίκων για τις θετικές επιστήµες, η µαζική µάθηση ξένων γλωσσών, η εγγύτητά µας µε την αρχαιότητα, µε τη µυθολογία και µε την ιστορία, οι εξωσχολικές δραστηριότητες όπως η µουσική εκπαίδευση και η άθληση, η οικογένεια (παρά τα στραβά της) και τα ανεπίσηµα κοινωνικά δίκτυα στήριξης αποτελούν υγιείς βάσεις και δικλείδες ασφαλείας απέναντι σε διάφορους ολετήρες και κυρίως απέναντι στον εθισµό στις οθόνες, στη µαζική κατάθλιψη και την απώλεια νοήµατος που τώρα µαστίζει πολλές κοινωνίες.

Ως µια µικρή χώρα σε µια ευαίσθητη γεωπολιτικά περιοχή και στο σταυροδρόµι πολιτισµών είµαστε αναγκασµένοι, θέλοντας και µη, να είµαστε εξωστρεφείς και πορώδεις: να ακούµε και να ενδιαφερόµαστε για το τι συµβαίνει στον κόσµο· να εµπλουτίζουµε τον αστικό και κοινωνικό ιστό και να ενισχύουµε το εργατικό δυναµικό µας απορροφώντας και ενσωµατώνοντας τάσεις, κινήµατα, νοµάδες, πρόσφυγες και µετανάστες.

Το ελληνικό αφήγηµα έχει τη δυνατότητα να δώσει την απάντηση στο ερώτηµα του τι σηµαίνει να είσαι άνθρωπος τον 21ο αιώνα

Το ελληνικό αφήγηµα έχει τη δυνατότητα να δώσει την απάντηση στο ερώτηµα του τι σηµαίνει να είσαι άνθρωπος τον 21ο αιώνα – του πώς να το κάνεις σωστά: ποιότητα ζωής, ισορροπία ανάµεσα στην εργασία και την απόλαυση της ζωής, ανάµεσα στον ψηφιακό κόσµο και τον πραγµατικό χωροχρόνο, ισορροπία ανάµεσα στο εγώ και στο εµείς, ανάµεσα στο άτοµο και την οικογένεια, ανάµεσα στην κρατική υποστήριξη ή παρέµβαση και την ιδιωτική πρωτοβουλία, ανάµεσα στην παγκοσµιοποίηση και τη διατήρηση της ταυτότητας.

Ίσως ακούγεται αφελές. Σίγουρα ακούγεται ως άπιαστο όνειρο. Αν όµως δεν οραµατιστούµε ένα καλύτερο µέλλον, αν δεν φτιάξουµε έναν χάρτη του πού θέλουµε να φτάσουµε, εάν δεν ξεκινήσουµε να προχωρούµε προς τα εκεί, τότε δεν θα πάµε πουθενά. Αν το πιστέψουµε, θα πάµε.

Το κείµενο αυτό βασίζεται στην οµιλία που δόθηκε στο 7ο Women in Business (WIB) Forum του Ελληνο-Αµερικανικού Εµπορικού Επιµελητηρίου που πραγµατοποιήθηκε στις 7 Ιουνίου 2023 στο Κέντρο Πολιτισµού Ίδρυµα Σταύρος Νιάρχος.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου