Είναι όλα τα στερεότυπα αρνητικά;

Τα στερεότυπα είναι μια τζιζ λέξη στην εποχή μας. Έχει χρωματιστεί αρνητικά από τη woke κουλτούρα - όμως είναι όλα τα στερεότυπα αρνητικά; Στην κοινωνική ψυχολογία, το στερεότυπο είναι η υπεργενικευμένη πεποίθηση σχετικά με μια κατηγορία ανθρώπων. Είναι η προσδοκία ότι ο άνθρωπος που ανήκει σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, έχει όλα τα χαρακτηριστικά της ομάδας στην οποία ανήκει. Υπάρχουν στερεότυπα που βασίζονται … στον αέρα και υπάρχουν άλλα που βασίζονται σε ένα μοτίβο συμπεριφορών. 

Κι αυτό δεν σημαίνει πως πολλά στερεότυπα δεν πρέπει να αμφισβητηθούν, όμως για να έχουμε μια κοινωνία συμπερίληψης -το άγιο δισκοπότηρο του politically correct- δεν χρειάζεται να καταργήσουμε όλες τις κοινωνικές δομές. Αυτό που πρέπει να αποσαφηνιστεί, είναι ποια είναι τα θετικά και ποια τα αρνητικά στερεότυπα και εάν αυτά πρέπει να καταργηθούν συνολικά ή όχι.

Τα στερεότυπα διαμορφώνονται με βάση διάφορους παράγοντες, όπως η φυλή, η εθνικότητα, το φύλο, η ηλικία, η θρησκεία, ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Ουσιαστικά θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι εξαγωγές κοινωνικών συμπερασμάτων οι οποίες αν το καλοσκεφτούμε, είναι ο πυρήνας της κοινωνικής νόησης.

Τα αρνητικά στερεότυπα, π.χ. για γυναίκες, μαύρους, μετανάστες, είναι σχετικά εύκολο να τα εντοπίσεις καθώς «χτυπούν» στο αυτί. Τα «ύπουλα» είναι τα θετικά καθώς δίνουν μια θετική προτροπή: «εσείς οι γυναίκες έχετε υπομονή» και προφανώς έτσι αναμένεται από τις γυναίκες να υπομένουν καταστάσεις και να παραμένουν ψύχραιμες, χωρίς ξεσπάσματα - ή η ιδέα ότι οι μαύροι είναι από φυσικό τους καλύτεροι στα αθλήματα, ας πούμε. Αυτά δεν φαίνονται με την πρώτη βλαβερά, αφού το περιεχόμενό τους, τελικά, είναι συμπληρωματικό. H μελέτη με επικεφαλής τον Aaron Kay, έναν ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο Duke, υποδηλώνει ότι ακόμα και τα θετικά στερεότυπα μπορεί να κρύβουν αγκάθια.

Η μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2013 επικεντρώθηκε σε ψεύτικα άρθρα που υποτίθεται ότι έδειχναν στοιχεία για τρία από τα πιο διαχρονικά στερεότυπα για τους μαύρους: ότι είναι λιγότερο έξυπνοι, πιο επιρρεπείς στη βία και καλύτεροι στον αθλητισμό. (Κανένας από τους συμμετέχοντες στη μελέτη δεν ήταν μαύρος). Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η έκθεση με αυτά τα ψεύτικα «αποδεικτικά στοιχεία» έκανε τους ανθρώπους πιο επιρρεπείς στο να δεχθούν αυτά τα στερεότυπα. Αλλά η έκπληξη ήταν στις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων που εκτέθηκαν στα αρνητικά στερεότυπα και στα θετικά.

Πρώτον, το άρθρο που ισχυριζόταν ότι οι μαύροι έχουν ανώτερες αθλητικές ικανότητες ήταν πιο πιθανό να γίνει αποδεκτό ως αληθινό όπως λέει και ο Kay «φαινόταν να πετάει κάτω από τα ραντάρ ανίχνευσης στερεοτύπων των ανθρώπων». Δεύτερον, το θετικό στερεότυπο φαινόταν πιο πιθανό να οδηγεί τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι οι διαφορές μεταξύ μαύρων και λευκών ήταν βιολογικής προέλευσης. Τρίτον, όταν τους ζητήθηκε να εκτιμήσουν την πιθανότητα ότι άνθρωποι με τυπικά αφροαμερικανικά ονόματα μπορεί να διαπράξουν ένα έγκλημα, τα άτομα που εκτέθηκαν στο θετικό στερεότυπο, βαθμολόγησαν αυτή την πιθανότητα ως υψηλότερη από εκείνα που εκτέθηκαν σε ένα αρνητικό. Το θετικό στερεότυπο («καλός στον αθλητισμό») προφανώς οδήγησε σε ισχυρότερες αρνητικές πεποιθήσεις για τους μαύρους από το αρνητικό («επιρρεπείς στη βία»). Τα θετικά στερεότυπα, γράφουν οι ερευνητές, «μπορεί να είναι ικανά να ενισχύσουν πολιτιστικά στερεότυπα και πεποιθήσεις που οι άνθρωποι αποφεύγουν ρητά ως ρατσιστικά και επιβλαβή».

Σκεφθείτε την έκφραση «στις γυναίκες πρέπει να είσαι κύριος» που αφορά αυτό που λέμε «ιπποτισμό» το οποίο και πάλι βασίζεται σε ένα είδος «θετικού και ηθικού στερεοτύπου» που αγγίζει τα όρια του καλοπροαίρετου σεξισμού, ότι δηλαδή οι γυναίκες συγκεκριμένα αξίζουν ιδιαίτερη αγάπη και σεβασμό. Κι ενώ είναι θετικό να είσαι ευγενικός με τους ανθρώπους, εδώ επικεντρωνόμαστε στα μέλη μιας συγκεκριμένης δημογραφικής ομάδας. Πιο απλά, η ευγένεια και η καλοσύνη κάνει όλους τους ανθρώπους να αισθάνονται και να αντιδρούν καλύτερα.

Από την άλλη πλευρά υπάρχουν και τα στερεότυπα που αφορούν επαγγελματίες. Τεράστια κατηγορία αποτελούν οι ταξιτζήδες - οι οποίοι μάλιστα … ενέπνευσαν και αυτό το άρθρο! Καθώς στεκόμουν στον δρόμο, ένας ταξιτζής έκανε παράνομη αναστροφή και άλλαξε λωρίδα χωρίς φλας (εννοείται!), πράγμα που με έκανε να σκεφτώ «κλασικός ταρίφας!»… Αυτό το στερεότυπο δεν έχει δημιουργηθεί μόνο στο δικό μου το μυαλό αλλά είναι μια γενική πεποίθηση ότι οι ταξιτζήδες κάνουν πάνω κάτω ό,τι τους αρέσει στον δρόμο. Αυτό δεν βασίζεται σε κάποιο συγκεκριμένο επιχείρημα ή σε ένα αποδεδειγμένο επιστημονικό πείραμα αλλά είναι αποτέλεσμα εμπειριών και καθημερινής τριβής με την «κίτρινη φυλή».

Το ίδιο ισχύει και για όλα τα στερεότυπα. Το ότι υπάρχει η πεποίθηση που αναφέραμε παραπάνω, ότι οι γυναίκες ελέγχουν καλύτερα τα συναισθήματά τους βασίζεται στα χρόνια καταπίεσης που έχουν υποστεί όπου απαγορευόταν να εκφράσουν δυσαρέσκεια, γνώμη, κλάμα - κι αν το έκαναν, τις θεωρούσαν …του γιατρού και «υστερικές». Το ότι πολλοί άνθρωποι τείνουν να πιστέψουν πιο εύκολα ότι οι μαύροι θα διαπράξουν κάποιο έγκλημα βασίζεται στο γεγονός ότι στις περισσότερες χώρες οι μαύροι είχαν γκετοποιηθεί, λόγω χρώματος δεν εύρισκαν δουλειές, για πολύ καιρό σε Ευρώπη και Αμερική (κυρίως) θεωρούντο άνθρωποι δεύτερης διαλογής - και εδώ τεράστιο ρόλο παίζει ο φυλετικός ρατσισμός.

Η λίστα μπορεί να συνεχιστεί εσαεί καθώς τα στερεότυπα έχουν γεννηθεί από την κοινωνία. Και ναι, δεν είναι καλό να κατηγοριοποιείς τους ανθρώπους με βάση στερεοτυπικές αντιλήψεις, όμως πολλές από αυτές αποτελούν μέρος της ιστορίας και της ταυτότητάς μας.

Ζούμε σε έναν κόσμο που στοχεύει να ομογενοποιήσει, να καταργήσει σύνορα, φύλα, τη γλώσσα. Ίσως τα στερεότυπα αποτελούν μέρος της ταυτότητας και του πολιτισμού μας, ορισμένα από αυτά μας δείχνουν που ήμασταν και πού ανήκουμε τώρα, άλλα ορίζουν την κοινωνική μας ταυτότητα και ομάδα και άλλα μας θυμίζουν την παράδοση που κουβαλάμε. Τα στερεότυπα υπάρχουν γιατί είναι μέρος του πολιτισμού μας.