Υπάρχει συλλογική ευθύνη; Από την Αράχοβα στη Γάζα

Το πρόσφατο περιστατικό στην Αράχωβα –με τη φρικτή κακοποίηση ενός χάσκι, τις υπόνοιες για συγκάλυψη του δράστη από την τοπική κοινωνία, και το πανελλήνιο κύμα αντιδράσεων που περιλαμβάνουν το κάλεσμα σε μποϊκοτάζ της πόλης– έφερε για μία ακόμη φορά στο προσκήνιο το ερώτημα του αν υπάρχει συλλογική ευθύνη.

Είναι θεμιτό και δίκαιο να κατηγορούμε ή να τιμωρούμε συλλογικά μία κοινότητα για τις πράξεις ενός μεμονωμένου ατόμου; Κάποιοι το παρομοίασαν αυτό με τις εκτελέσεις ολόκληρων χωριών από τους Ναζί σε αντίποινα για μεμονωμένες πράξεις αντίστασης. Είναι άραγε «μαζική αυτοδικία» το να μην ξοδέψεις τα χρήματά σου σε μια τουριστική πόλη μέχρι να αλλάξει η νοοτροπία της;

Αναρωτιέμαι.

Αν η έννοια της συλλογικής ευθύνης δεν έχει νόημα, αν δηλαδή για κάθε εγκληματική ή παραβατική πράξη ευθύνεται μόνο το άτομο ή τα άτομα που εμπλέκονται ευθέως στην πράξη αυτή, τότε γιατί η δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου θεωρήθηκε αμέσως –και θεωρείται ακόμα από πολλούς– ως σύμπτωμα ενός ευρύτερα προβληματικού συστήματος; Γιατί θεωρήθηκαν συλλογικά υπεύθυνα τα σώματα ασφαλείας, το κράτος και η κοινωνία για τις πράξεις ενός μεμονωμένου ειδικού φρουρού; Γιατί κάηκε η μισή Αθήνα;

Αν η συλλογική ευθύνη δεν υφίσταται, τότε γιατί η κοινωνία της Γερμανίας αντιμετώπισε για δεκαετίες την κατηγορία και την ενοχή της ανοχής και της υποστήριξης ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος που τρομοκράτησε και αφάνισε εκατομμύρια ανθρώπων με τους πιο φριχτούς τρόπους;

Ας επεκτείνουμε τον συλλογισμό αυτό σε λιγότερο εύκολα παραδείγματα.

Αν δεν υπάρχει συλλογική ευθύνη, τότε γιατί κάθε φορά που μια γυναίκα κακοποιείται ή δολοφονείται συζητάμε για ένα πατριαρχικό σύστημα; Γιατί κατηγορούμε τον ΟΗΕ και τη διεθνή κοινότητα για αδράνεια στη γενοκτονία της Ρουάντα το 1994; Γιατί όταν ένας τζιχαντιστής ανατινάζεται και παίρνει μαζί του δεκάδες ανθρώπους σε κάποια πόλη της Ευρώπης κατηγορούμε τη μουσουλμανική κοινότητα για το ότι δεν καταδικάζει και δεν εξαλείφει τη βία και τη ριζοσπαστικοποίηση των μελών της; Και γιατί δεν κάνουμε το ίδιο όταν κάνει το ίδιο ένας χριστιανός σε κάποιο σχολείο των ΗΠΑ; Γιατί έχουν συλλογική ευθύνη για την εγκληματικότητα μελών της κοινότητάς τους οι περιθωριοποιημένοι Ρομά αλλά όχι οι μικροαστοί και μεσοαστοί γονείς εφήβων που ανήκουν σε οργανωμένους συλλόγους ομάδων ποδοσφαίρου και μπάσκετ; Γιατί έχουν συλλογική ευθύνη για τις τύχες του τόπου όλοι οι βουλευτές αλλά όχι όλοι ανεξαιρέτως οι κάτοικοι της γειτονιάς μας για την κατάστασή της;

Ας πάμε και στα ακόμη πιο δύσκολα. Αν δεν υπάρχει συλλογική ευθύνη τότε γιατί θεωρούμε ότι λαοί που διαχρονικά στηρίζουν ή ανέχονται διεφθαρμένους ή κακούς ηγέτες είναι «άξιοι της μοίρας τους»; Γιατί θεωρούμε ότι η παλαιστινιακή κοινότητα έχει χρέος να απορρίψει τους τρομοκράτες της Χαμάς; Γιατί κατηγορούμε συνολικά το κράτος του Ισραήλ για τους εποικισμούς και τις βιαιότητες εναντίον των Παλαιστινίων και όχι μεμονωμένους πολιτικούς; Γιατί θεωρούμε ότι η ρωσική κοινωνία έχει μερίδιο της ευθύνης για τα εγκλήματα πολέμου του Πούτιν; Γιατί νιώθουμε εθνική υπερηφάνεια για το Όχι του Μεταξά και ντροπή για τη χούντα;

Αν δεν υπάρχει συλλογική ευθύνη, τότε γιατί νιώθουμε και διεκδικούμε οποιασδήποτε μορφής υπερηφάνεια όταν ένα μέλος της οικογένειας ή της παρέας ή της κοινότητας ή της χώρας μας πετυχαίνει κάτι σημαντικό; Και γιατί νιώθουμε ενοχή ή ντροπή όταν ένα άλλο μέλος κάνει κάτι φρικτό;

Όλα αυτά τα νιώθουμε επειδή πιστεύουμε –και σωστά πιστεύουμε– ότι με έναν αδιόρατο, αφηρημένο, μη μετρήσιμο αλλά υπαρκτό τρόπο τους έχουμε συνδιαμορφώσει. Τα νιώθουμε επειδή δεν είμαστε (μόνο) άτομα που υπάρχουμε και λειτουργούμε στο κενό της αβύσσου. Ναι, είμαστε και άτομα. Και προφανώς υπάρχει ατομική ευθύνη, και είναι διαφορετική από τη συλλογική. Ταυτόχρονα όμως είμαστε και κοινωνικά όντα∙ μέλη πολλαπλών κοινοτήτων που και αυτές έχουν τη δική τους υπόσταση, τους δικούς τους ζωντανούς ιστούς. Και ως τέτοια, έχουμε ευθύνη για τις κοινότητές μας. Δεν είμαστε παθητικοί δέκτες ή καταναλωτές ή τζαμπατζήδες ή μωρά παιδιά. Μαθαίνουμε από τους άλλους, εξαρτόμαστε από αυτούς και αυτοί από εμάς. Κάθε φορά που περνάμε στο απέναντι πεζοδρόμιο το κάνουμε γιατί πιστεύουμε ότι οι άλλοι –οι άγνωστοι συμπολίτες μας, αυτοί που τους στραβοκοιτάμε γιατί το ένα πάνω τους μας βρωμάει και το άλλο μας ξινίζει– θα πατήσουν το φρένο και όχι εμάς∙ εμπιστευόμαστε ένα ολόκληρο σύστημα κανόνων που στηρίζεται εξ ολοκλήρου στην κοινωνική πίστη.

Με τις πράξεις ή την απραξία μας, τη σιωπή ή τον θόρυβό μας, συνδιαμορφώνουμε τις τύχες της κάθε κοινότητας της οποίας είμαστε μέλη

Με τις πράξεις ή την απραξία μας, με τη σιωπή ή τον θόρυβό μας, με την ανοχή ή την αντίσταση, με την απλή ύπαρξή μας, δηλαδή είτε θέλουμε να το παραδεχτούμε και να το αποδεχτούμε, είτε όχι, συλλογικά συνδιαμορφώνουμε τις τύχες της κάθε κοινότητας της οποίας είμαστε μέλη. Αυτό δεν σημαίνει ότι συναινούμε σε οτιδήποτε γίνεται∙ μπορεί να είμαστε απόλυτα αντίθετοι σε μία κοινωνική πραγματικότητα∙ τις περισσότερες, δε, φορές θα χάσουμε τις μάχες που θα δώσουμε για να βελτιώσουμε τις κοινότητες μας∙ και θα πρέπει μετά να επωμιστούμε συλλογικά τις συνέπειες της αποτυχίας των άλλων. Αυτό, όμως, είναι η πολιτική: η διαχείριση της επιβίωσης και της συνύπαρξης στην ίδια κοινότητα∙ η μόνη άλλη εναλλακτική είναι η άναρχη βία.

Και αυτό το φρικτό μείγμα συναισθημάτων ήττας, ντροπής, θλίψης, θυμού και απογοήτευσης που νιώθουμε όταν άλλα μέλη της κοινότητάς μας κάνουν λάθη που επηρεάζουν και εμάς πρέπει να το θυμόμαστε, όταν με τη σειρά μας, τσουβαλιάζουμε τους άλλους ανθρώπους, τα μέλη άλλων κοινοτήτων, και τους αντιμετωπίζουμε ως μια ενιαία οντότητα, ως μια άμορφη μάζα.

Και εδώ είναι μια κρίσιμη διαφορά ατομικής και συλλογικής ευθύνης: ενώ η ατομική ευθύνη παράγει νομικές συνέπειες, η συλλογική ευθύνη λειτουργεί πρωτίστως στη σφαίρα της ηθικής, μέσα μας: στη συνείδηση της κοινότητας και του εαυτού μέσα σε αυτήν. Στην προκειμένη περίπτωση η πόλη της Αράχωβας είναι ταυτόχρονα μία κοινότητα που αντιμετωπίζει από τους έξω την κατηγορία της συλλογικής ευθύνης για ένα ατομικό έγκλημα∙ και ταυτόχρονα οι κάτοικοί της, συμπεριλαμβανομένου και του δράστη, είναι μέλη της ελληνικής κοινωνίας. Άρα έχουμε όλοι ένα μικρό μερίδιο συλλογικής ευθύνης.