Ο Τζίμι Κάρτερ και η μεταμόρφωση της αμερικανικής οικονομίας

Δεν υπάρχει πιο υποτιμημένη, κατασυκοφαντημένη και παρεξηγημένη προεδρική θητεία των ΗΠΑ τον 20ό αιώνα από τα 4 χρόνια που πέρασε στον Λευκό Οίκο ο James Earl Carter Jr.

Εάν ρωτήσει κανείς τον μέσο Αμερικανό τι γνώμη έχει για την προεδρία Κάρτερ είναι σχεδόν βέβαιο ότι η αντίδραση θα είναι από αρνητική έως εξαιρετικά αρνητική. Το 1977-81, στη συλλογική συνείδηση των Αμερικανών έχει αρχειοθετηθεί ως περίοδος παρακμής, ταπείνωσης, οικονομικής δυσπραγίας και συρρίκνωσης του αναστήματος των ΗΠΑ στο διεθνές στερέωμα. Αντίθετα, η δεκαετία του ’80, όταν κυβέρνησε ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, θεωρούνται χρόνια αναγέννησης, ισχύος και θριάμβου, τόσο στον οικονομικό τομέα όσο και στην εξωτερική πολιτική.

Όμως, οι επιδόσεις της αμερικανικής οικονομίας τη δεκαετία του ’80 δεν υπήρξαν ούτε εξαιρετικές αλλά ούτε και αποτέλεσαν υπέρβαση σε σχέση με τις επιδόσεις της περιόδου 1977-81. 

Ιδού η αλήθεια: οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης της περιόδου 1981-1989 ήταν σχεδόν ταυτόσημοι με της περιόδου 1977-81. Επιπλέον, ενώ στα 8 χρόνια της προεδρίας Ρέιγκαν δημιουργήθηκαν 2 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας κάθε χρόνο, στα 4 χρόνια της προεδρίας Κάρτερ δημιουργήθηκαν 2,5 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας κάθε χρόνο. Για την ακρίβεια, η ετήσια δημιουργία νέων θέσεων εργασίας στα χρόνια του Τζίμι Κάρτερ ήταν η δεύτερη υψηλότερη της μεταπολεμικής περιόδου, πίσω μόνο από την περίοδο Κλίντον (2,875 εκ.).

Θεωρείται, επίσης, ότι η κυβέρνηση Ρέιγκαν, μετά το 1981, προχώρησε σε απελευθέρωση της οικονομίας, μέσω ενός ευρέως προγράμματος μεταρρυθμίσεων οικονομικής απορρύθμισης (deregulation) που απελευθέρωσαν την αμερικανική οικονομική ατμομηχανή, και είχαν σαν αποτέλεσμα τις εξαιρετικές επιδόσεις που σημείωσε τα επόμενα 40 χρόνια, μέχρι τις μέρες μας. 

Ιδού η αλήθεια: η οικονομική φιλελευθεροποίηση δεν αποτελεί επίτευγμα των πολιτικών της κυβέρνησης Ρέιγκαν (1981-89). Είναι 100% αποτέλεσμα των πολιτικών και των αποφάσεων που έλαβε ο κατά πολύ περιφρονημένος και παραγκωνισμένος στη δημόσια συνείδηση Τζίμι Κάρτερ (1977-81).

Η κυβέρνηση Ρέιγκαν συνέχισε μεταρρυθμιστικές πολιτικές που ξεκίνησαν επί του προκατόχου του και απέσπασε τα εύσημα για τα ευεργετικά αποτελέσματα που είχε στην οικονομία η τιθάσευση του πληθωρισμού ως αποτέλεσμα της νομισματικής πολιτικής του προέδρου της Fed Πολ Βόλκερ, που διόρισε ο Τζίμι Κάρτερ.

Σήμερα που θυμόμαστε τον εκλιπόντα 39ο Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, είναι ώρα για να αποδοθούν τα του Καίσαρος τω Καίσαρι.

Τζίμι Κάρτερ: Μια σύντομη ιστορική αναδρομή

Το οικονομικό χάος του 1973

Όταν ανέλαβε την εξουσία ο Τζίμι Κάρτερ, τον Ιανουάριο 1977, η παγκόσμια οικονομία προσπαθούσε ακόμη να συνέλθει από το χάος που είχαν προκαλέσει δύο γιγαντιαία σοκ που εκδηλώθηκαν το 1973. 

Το πρώτο ήταν η κατάρρευση της μεταπολεμικής νομισματικής αρχιτεκτονικής του Μπρέτον Γουντς, που είχε σαν αποτέλεσμα τη διαρκή και βίαιη αναστάτωση των αγορών συναλλάγματος και επιτοκίων, την υποτίμηση του αμερικανικού δολαρίου και την αύξηση του εισαγόμενου πληθωρισμού στις ΗΠΑ.

Το δεύτερο ήταν το εμπάργκο πωλήσεως πετρελαίου που επέβαλε ο Αραβικός κόσμος προς τις δυτικές χώρες, ως αντίποινα για την υποστήριξη των ΗΠΑ στο Ισραήλ κατά τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, τον Οκτώβριο 1973. 

Η τιμή του αργού πετρελαίου (West Texas Intermediate, σε αποπληθωρισμένες τιμές 2022) είχε εκτοξευθεί από $29 τον Νοέμβριο 1973 στα $72 τον Ιανουάριο 1977 – αύξηση 150% σε 3 χρόνια. Η επίπτωση της αύξησης αυτής πρέπει να γίνει αντιληπτή με βάση τις ενεργειακές και τεχνολογικές συνθήκες της εποχής και την απόλυτη κυριαρχία του πετρελαίου στο ενεργειακό ισοζύγιο του ανεπτυγμένου κόσμου: το 1973 δεν υπήρχαν ΑΠΕ, η χρήση φυσικού αερίου στην παραγωγή ηλεκτρισμού ήταν στα πρώτα βήματα, το πετρέλαιο ήταν κυρίαρχο καύσιμο στην ηλεκτροπαραγωγή (μαζί με τον άνθρακα) και η κατανάλωση καυσίμου από τα αυτοκίνητα της εποχής μόνο σοκ και δέος προκαλούν σήμερα: το Νο 1 σε πωλήσεις μοντέλο αυτοκινήτου στις ΗΠΑ το 1973, το Chevrolet Monte Carlo, είχε κινητήρα V8 5,8 λίτρων και κατανάλωση 18 λίτρα στα 100 χλμ....

Παρά το ενεργειακό σοκ, το 1977 η αμερικανική οικονομία μεγεθύνθηκε με ρυθμό 5,4%, αν και ο πληθωρισμός παρέμενε υψηλός στο 6,5%. Η συρρίκνωση του 1974 (-0,5%) και του 1975 (-0,3%), επί προεδρίας Νίξον, αποτελούσε παρελθόν. Την τετραετία 1977-81, η αμερικανική οικονομία μεγεθύνθηκε, κατά μέσο όρο, με ετήσιο ρυθμό 3,2%, κάτι που αποτελεί θαυμαστή επίδοση, ειδικά κάτω από τις αντικειμενικές συνθήκες που επικρατούσαν. Για σύγκριση, στα 8 χρόνια της προεδρίας Ρέιγκαν, ο μέσος ρυθμός μεγέθυνσης της αμερικανικής οικονομίας ήταν 3,6%. Κι όμως, σήμερα, ειδικά στην Αμερική, τα χρόνια Κάρτερ θεωρούνται περίοδος οικονομικής μιζέριας και τα χρόνια Ρέιγκαν περίοδος οικονομικής αναγέννησης.

Τον Ιανουάριο 1979, η παγκόσμια οικονομία κλονίζεται από το δεύτερο ενεργειακό σοκ. Η Ισλαμική επανάσταση του Ιανουαρίου 1979, που ανέτρεψε το καθεστώς του Σάχη στο Ιράν, έχει σαν αποτέλεσμα την εκτόξευση των τιμών του πετρελαίου από $68 το βαρέλι, τον Νοέμβριο 1978, στα $118, τον Σεπτέμβριο 1979, και στα $150, τον Απρίλιο 1980. Ο ρυθμός μεγέθυνσης της αμερικανικής οικονομίας, από 3,2% το 1979 γίνεται αρνητικός (-0,3%) το 1980, χρονιά προεδρικών εκλογών, λόγω του νέου ενεργειακού σοκ. Ο πληθωρισμός από 7,6% το 1978 εκτινάσσεται στο 11,35% το 1979 και στο δυσθεώρητο 14,5% το 1980.

Αυτά είναι τα γεγονότα και είναι αδιαμφισβήτητα.

Όπως αδιαμφισβήτητοι είναι και οι δύο άξονες της οικονομικής πολιτικής του Τζίμι Κάρτερ που «έστρωσαν το χαλί» για την οχταετία 1981-89: η επιτυχημένη τιθάσευση του πληθωρισμού και οι μεταρρυθμίσεις μέσω της απελευθέρωσης της οικονομίας.

Πληθωρισμός

Τον Αύγουστο 1979, ο πρόεδρος Κάρτερ διορίζει (και η Γερουσία εγκρίνει) τον Πολ Βόλκερ στη θέση του προέδρου της κεντρικής τράπεζας των ΗΠΑ, του Federal Reserve Board, με εντολή την καταπολέμηση του πληθωρισμού, που το καλοκαίρι του 1979 «έτρεχε» με ετήσιο ρυθμό 13,5%. 

Ο επίμονος, υψηλός πληθωρισμός ήταν μια νέα, επώδυνη πραγματικότητα για τους Αμερικανούς, οι οποίοι είχαν περάσει τα σχεδόν 30 χρόνια από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε ένα περιβάλλον ανεπανάληπτης οικονομικής ευμάρειας και απολάμβαναν ίσως το υψηλότερο βιοτικό επίπεδο στον κόσμο. Η ακρίβεια, στο σούπερ μάρκετ και στην αντλία της βενζίνης, είχε δημιουργήσει ένα κλίμα έντονης δυσαρέσκειας που, σε συνδυασμό με τις ταπεινωτικές εικόνες του ελικοπτέρου των πεζοναυτών να εκκενώνει τον πρέσβη των ΗΠΑ κακήν κακώς από την ταράτσα της πρεσβείας στην Σαϊγκόν τον Απρίλιο 1975, έστρωσαν τον δρόμο για τη νίκη του Τζίμι Κάρτερ στις εκλογές του 1976.

Ο Βόλκερ εκτόξευσε τα επιτόκια σε πρωτοφανή επίπεδα και περιόρισε τη νομισματική κυκλοφορία για να καταπολεμήσει τον πληθωρισμό και τις πληθωριστικές προσδοκίες. Το επιτόκιο με το οποίο δανείζει η Fed τις τράπεζες (federal funds rate) στις αρχές του 1981 ορίσθηκε στο 20% και το επιτόκιο που χρεώνουν οι τράπεζες τους πιο αξιόπιστους πελάτες τους (prime rate) πήγε στο 21,2%. Η αμερικανική οικονομία μπήκε στη χειρότερη ύφεση που είχε γνωρίσει μετά το Μεγάλο Κραχ του 1929-37. Η ανεργία το 1982 εκτοξεύθηκε σε πάνω από 10% και εκατομμύρια Αμερικανών υπέφεραν. Από τα τέλη του 1982, όμως, η χώρα μπήκε σε μια περίοδο εκρηκτικής ανάπτυξης με χαμηλό πληθωρισμό, που διαρκεί μέχρι σήμερα (εάν εξαιρέσει κανείς τα τελευταία 2 χρόνια, λόγω Covid και πολέμου στην Ουκρανία).

Η τιθάσευση του πληθωρισμού που εξουθένωσε την παγκόσμια οικονομία στη δεκαετία του 1970 ήταν πολιτική απόφαση του Τζίμι Κάρτερ, τα αποτελέσματα της οποίας έμελλε να απολαύσει ο Ρόναλντ Ρέιγκαν και μάλιστα και να αποσπάσει τα εύσημα για κάτι στο οποίο δεν είχε συμμετοχή.

Μεταρρυθμίσεις

Όσο σημαντική για την μακροπρόθεσμη μακροοικονομική ισορροπία των ΗΠΑ και για την ανταγωνιστικότητα του δολαρίου ήταν η μείωση του πληθωρισμού και των πληθωριστικών προσδοκιών, άλλο τόσο, και περισσότερο, ήταν η φιλελευθεροποίηση της αμερικανικής οικονομίας.

Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’70, πολλοί κλάδοι λειτουργούσαν με αυστηρή, σχεδόν σοσιαλιστικής χροιάς, επίβλεψη από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Οι αεροπορικές εταιρίες πετούσαν μόνο σε προορισμούς που ενέκρινε η Ομοσπονδιακή Διοίκηση Αεροπορίας (FAA) και χρέωναν μόνο τιμές εισιτηρίων που ενέκρινε η FAA. Οι επίγειες μεταφορές χρειάζονταν άδεια λειτουργίας φορτηγού, την οποία εξέδιδε η ομοσπονδιακή κυβέρνηση, και περιόριζε αυστηρά τον αριθμό τους. Για να αλλάξουν τα τιμολόγια τους οι ιδιοκτήτες φορτηγών έπρεπε να καταθέσουν αίτηση και να περιμένουν 30 μέρες για να εγκριθεί η αλλαγή. Οι ανταγωνιστές μπορούσαν να εφεσιβάλλουν την αλλαγή των τιμών, με αποτέλεσμα να μην πέφτουν ποτέ οι τιμές. Και ότου καθεξής, σε πάρα πολλούς κρίσιμους κλάδους της οικονομίας, όπως οι σιδηρόδρομοι εμπορικών μεταφορών, οι θαλάσσιες μεταφορές, οι τραπεζικές υπηρεσίες, κλπ.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 είχε σχηματιστεί μια κρίσιμη μάζα υποστηρικτών της απορρύθμισης (deregulation) της οικονομίας, που ασφυκτιούσε κάτω από το βάρος όλων αυτών των ελέγχων και περιορισμών. Οι υποστηρικτές της απορρύθμισης περιλάμβαναν τις εταιρίες των κλάδων που επηρεάζονταν αλλά και μια ομάδα οικονομολόγων, ηγετική μορφή της οποίας ήταν ο Άλφρεντ Καν, του πανεπιστημίου Cornell. Ο Καν, που χαρακτήριζε τον εαυτό του ως «good liberal Democrat», δηλαδή «Δημοκρατικό αριστερών πεποιθήσεων», διορίσθηκε το 1977 οικονομικός σύμβουλος του Τζίμι Κάρτερ, ηγήθηκε της απελευθέρωσης των εναέριων μεταφορών και ήταν, ουσιαστικά, ο πνευματικός ηγέτης του απορρυθμιστικού κινήματος.

Η απορρύθμιση της αμερικανικής οικονομίας έγινε μέσα σε διάστημα 25 ετών, από το 1974 έως το 1999, με την ψήφιση 14 νόμων και τη δικαστική δίωξη ενός μονοπωλίου με βάση τον νόμο περί μονοπωλιακών συμπεριφορών.

Από τους 14 νόμους, ένας υπογράφηκε από τον πρόεδρο Φορντ, 7 από τον πρόεδρο Κάρτερ, 2 από τον πρόεδρο Ρέιγκαν, δύο από τον πρόεδρο Μπους (πατέρα) και 2 από τον πρόεδρο Κλίντον.

Επειδή στις ΗΠΑ οι νόμοι συντάσσονται από το Κογκρέσο και υπογράφονται από τον πρόεδρο, τους πρώτους 8 νόμους απορρύθμισης (1974-1980) συνέταξαν και υπερψήφισαν Κογκρέσα στα οποία την πλειοψηφία και στα δύο σώματα είχε το Δημοκρατικό Κόμμα.

Το 1982, όταν ο πρόεδρος Ρέιγκαν υπέγραψε δύο νόμους απορρύθμισης, η Γερουσία ήταν υπό τον έλεγχο των Ρεπουμπλικανών αλλά η Βουλή των Αντιπροσώπων ελεγχόταν από το Δημοκρατικό Κόμμα.

Το 1989 και το 1992, όταν ο πρόεδρος Μπους υπέγραψε δύο νόμους απορρύθμισης, και τα δύο σώματα του Κογκρέσου ελεγχόταν από το Δημοκρατικό Κόμμα.

Μόνο οι απορρυθμιστικοί νόμοι που υπέγραψε ο Μπιλ Κλίντον, το 1996 και το 1999, συντάχθηκαν από Κογκρέσα (104ο και 105ο) που ήλεγχε ολοκληρωτικά το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα, δηλαδή το λεγόμενο «κόμμα της επιχειρηματικότητας («the party of business»).

Οι 14 νόμοι απορρύθμισης της αμερικανικής οικονομίας που ψήφισε το Κογκρέσο την περίοδο 1976-1999 ήταν:

1. Hart-Scott-Rodino Antitrust Improvements Act, 1976
2. Emergency Natural Gas Act, 1977
3. Airline Deregulation Act, 1978
4. National Gas Policy Act, 1978
5. Depository Institutions Deregulation and Monetary Control Act, 1980
6. Motor Carrier Act, 1980
7. Regulatory Flexibility Act, 1980
8. Staggers Rail Act PL, 1980
9. Garn–St. Germain Depository Institutions Act, 1982
10. Bus Regulatory Reform Act, 1982
11. Natural Gas Wellhead Decontrol Act, 1989
12. National Energy Policy Act, 1992
13. Telecommunications Act, 1996
14. Gramm-Leach-Bliley Act, 1999

Από τα παραπάνω, εξάγεται εύκολα το συμπέρασμα ότι η φιλελευθεροποίηση της αμερικανικής οικονομίας ήταν έργο κυρίως του Τζίμι Κάρτερ και του Δημοκρατικού Κόμματος. Όμως, η ιστορία δεν τελειώνει εδώ.

Ίσως η σημαντικότερη πράξη απορρύθμισης, και σίγουρα αυτή που αποτέλεσε το επίκεντρο του δημόσιου ενδιαφέροντος, δεν επήλθε ως αποτέλεσμα νομοθετικής πράξης, αλλά κυβερνητικής απόφασης και δικαστικής μάχης.

Στις 20 Νοεμβρίου 1974, η κυβέρνηση Φορντ καταθέτει αγωγή για μονοπωλιακές πρακτικές εναντίον του τηλεπικοινωνιακού μονοπωλίου American Telephone & Telegraph (AT&T), που τότε ήταν η μεγαλύτερη τηλεφωνική εταιρία του κόσμου και είχε τη 12η μεγαλύτερη κεφαλαιοποίηση στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Η AT&T μονοπωλούσε τις τοπικές τηλεφωνικές συνδιαλέξεις στις ΗΠΑ και χρησιμοποιούσε τα έσοδα της από παρεμφερείς δραστηριότητες για να επιδοτεί τις τιμές των υπεραστικών και διεθνών συνδιαλέξεων και να αποθαρρύνει έτσι ανταγωνιστές να εισέλθουν σε αυτή την αγορά.

Η αγωγή άρχισε να εκδικάζεται το 1978, επί κυβερνήσεως Κάρτερ, και η ΑΤ&Τ αποφάσισε να συμβιβαστεί (consent decree) και να προχωρήσει στη διάλυση της σε 7 τοπικές τηλεφωνικές εταιρίες και σε μια εταιρία υπεραστικών συνδιαλέξεων, το 1982, τον δεύτερο χρόνο της κυβέρνησης Ρέιγκαν, 8 χρόνια μετά την κατάθεση της αγωγής και 4 χρόνια μετά την έναρξη της δικαστικής διαδικασίας.

Η ετυμηγορία της ιστορίας για τη θητεία του Τζίμι Κάρτερ

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η αρνητική εντύπωση που επικρατεί για τη θητεία του εκλιπόντος Τζίμι Κάρτερ, τουλάχιστον στον οικονομικό τομέα, είναι άδικη και δεν υποστηρίζεται από τα γεγονότα. 

Η εντύπωση αυτή, που έχει καλλιεργηθεί και υποδαυλισθεί από το Ρεπουμπλικανικό κόμμα για να ανυψωθεί πέραν του δέοντος στη συνείδηση του εκλογικού σώματος η θητεία Ρέιγκαν, σχετίζεται κυρίως με την ομηρεία των 52 διπλωματών της πρεσβείας στη Τεχεράνη για 444 ημέρες, από τον Νοέμβριο 1979 μέχρι την ημέρα της ορκωμοσίας της κυβέρνησης Ρέιγκαν, τον Ιανουάριο 1981. Επίσης, με την αποτυχημένη απόπειρα των ΗΠΑ να απελευθερώσουν τους ομήρους διπλωμάτες σε μια μυστική στρατιωτική ενέργεια που κατέληξε σε φιάσκο, με τον θάνατο 8 αμερικανών στρατιωτικών σε δυστύχημα σε ερημική τοποθεσία νότια της Τεχεράνης, πριν καν ξεκινήσει η επιχείρηση.

Δυστυχώς, η ιστορία έχει γράψει, μέχρι στιγμής, ότι ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, που πέρασε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στα στούντιο του Burbank να γυρίζει εκπαιδευτικά φιλμ για την αμερικανική αεροπορία λόγω της υψηλής μυωπίας του, ήταν ο «ηγέτης που κέρδισε τον Ψυχρό Πόλεμο», ενώ ο Τζίμι Κάρτερ, που αποφοίτησε από την Ναυτική Ακαδημία των ΗΠΑ στην Ανάπολη, και πέρασε τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου ως αξιωματικός πυρηνικών υποβρυχίων σε περιπολίες στον Βόρειο Ειρηνικό και μεσολάβησε για τη συμφωνία του Καμπ Ντέιβιντ, που έφερε ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και της Αιγύπτου, ήταν ένας ηττοπαθής και αποτυχημένος πρόεδρος.

Επίσης, ότι ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, του οποίου η οικονομική πολιτική περιορίσθηκε, ουσιαστικά, στα μεγαλύτερα δημοσιονομικά ελλείματα που είχε δει μέχρι τότε η χώρα και στη μείωση του ανώτατου φορολογικού συντελεστή από το 70% στο 28%, κάτι που αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο των, τριτοκοσμικών διαστάσεων, εισοδηματικών διαφορών που παρουσιάζει σήμερα η Αμερική, ήταν ο πρόεδρος της ευημερίας και της αναγέννησης, ενώ ο Τζίμι Κάρτερ, που φιλελευθεροποίησε την αμερικανική οικονομία και πήρε τις δύσκολες πολιτικές αποφάσεις για την καταπολέμηση του στασιμοπληθωρισμού της δεκαετίας του ’70 ήταν αποτυχημένος.

Ελπίζω ότι η ιστορία άλλα θα καταγράψει τελικά. Κανείς δε μπορεί να κοροϊδεύει όλους τους ανθρώπους, συνέχεια. Η δεξιότητα αυτή δεν έχει εφευρεθεί - ακόμη.