Το όνομα του J.M. Coetzee αρχικά στην Ελλάδα το προφέραμε Κούτσι. Αρκετά αργότερα, μάθαμε ότι είναι πιο σωστό να το τονίζουμε στη λήγουσα (Κουτσί) και, σαν τα γέρικα σκυλιά που πασχίζουν να αφομοιώσουν τα νέα κόλπα, προσπαθήσαμε να συμμορφωθούμε –κάτι ανάλογο είχαμε πάθει και με τον Πέδρο Αλμοδόβαρ, τους Ραμόουνς, τον υπερήρωα Χαλκ και τόσους άλλους. (Σε ό,τι αφορά τον Coetzee, πάντως, όπως μπορούμε να δούμε εδώ το πρόβλημα το έχουν και οι αγγλόφωνοι).
Αυτή η, κάποιες φορές αυτονόητη και κάποιες άλλες τραβηγμένη από τα μαλλιά, προσπάθεια συμμόρφωσης με τον ορθό τύπο και την καθώς πρέπει φόρμα είναι ένα από τα γνωρίσματα του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Ενός πολιτισμού που όσο και αν τον υπερασπιζόμαστε (παιδιά του είμαστε άλλωστε) δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε πως έχει αρκετά «ζητήματα», απείρως πιο σημαντικά από τον τονισμό των ονομάτων. Ο κ. Κούτσι ή Κουτσί είναι ένας από εκείνους που δεν διστάζουν να ανοίγουν τη συζήτηση ως προς αυτά.
Το «Περιμένοντας τους βαρβάρους» (ένας τίτλος που παραπέμπει στον Καβάφη) γράφτηκε το 1980, σε μια εποχή που ο Μαντέλα ήταν ακόμη στη φυλακή και η αστυνομία του απαρτχάιντ δολοφονούσε τους ανθρώπους στο Σοβέτο κατά εκατοντάδες. Είναι λοιπόν προφανές ότι ο λευκός Νοτιοαφρικανός Κουτσί έπλασε μια αλληγορία που για την χώρα του εκείνης της φοβερής περιόδου. Αν όμως πρωτοδιαβάσει κανείς το βιβλίο σήμερα –όπως έκανα εγώ- αντιλαμβάνεται πως το κάδρο διευρύνεται και συμπεριλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο συνολικά «εμείς οι δυτικοί», αντιλαμβανόμαστε και αντιμετωπίζουμε τους «άλλους», τους «ξένους», τους «βαρβάρους».
Βασικός ήρωας-αφηγητής είναι ο επίτροπος μιας απομονωμένης πόλης, στη μεθόριο μιας απροσδιόριστης αυτοκρατορίας, ο οποίος διάγει ράθυμο βίο εντός των τειχών. Κάποτε, καταφθάνουν κάποιοι στρατοκράτες με σκοπό να ξεπαστρέψουν τους βαρβάρους που υποτίθεται πως απειλούν την αυτοκρατορία. Ο επίτροπος διαφωνεί με τις απόψεις και τις πρακτικές τους. Σεβόμενος όμως τους τύπους, τους προσφέρει τις απαραίτητες διευκολύνσεις. Τα βασανιστήρια και οι μαζικοί φόνοι δεν θα αργήσουν και τότε ο επίτροπος θα νιώσει συνένοχος και θα προσπαθήσει να εξιλεωθεί. Αρχικά θα περιθάλψει μια πληγωμένη βάρβαρη (πλένοντάς την, τρίβοντας τα τσακισμένα της πόδια, αναπτύσσοντας μια σωματική αλλά όχι άμεσα ερωτική σχέση μ’ αυτήν). Αργότερα θα έρθει σε ευθεία σύγκρουση με το καθεστώς και θα τιμωρηθεί σκληρά για αυτή του την στάση.
Θα νιώσει έτσι στο πετσί του την βαρβαρότητα του δικού του πολιτισμού –εκείνου που μέχρι τότε υπηρετούσε μηχανικά- και θα έχει όλο το χρόνο να αναθεωρήσει αξίες και δεδομένα και να κάνει σκέψεις όπως η παρακάτω:
«Τι είναι αυτό που μας εμποδίζει να ζούμε μέσα στο χρόνο όπως τα ψάρια μέσα στο νερό; Φταίει η Αυτοκρατορία. Η Αυτοκρατορία δημιούργησε τον ιστορικό χρόνο. Η Αυτοκρατορία έθεσε την ύπαρξή της όχι μέσα στον ομαλά περιστρεφόμενο χρόνο του επαναλαμβανόμενου κύκλου των εποχών, αλλά στον ανώμαλο δρόμο της ανόδου και της πτώσης, της αρχής και του τέλους, της καταστροφής». (J.M.Cootzee, «Περιμένοντας τους βαρβάρους», μετάφραση Μίλτος Φραγκόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο)
Τα έφερε έτσι η τύχη (με λίγο σπρώξιμο βέβαια από την Αλεξάνδρα, τον Άλκη και τη Δέσποινα, τα παιδιά του βιβλιοπωλείου Πλειάδες) και το αμέσως επόμενο βιβλίο που διάβασα είχε άμεση σχεδόν συγγένεια με το «Περιμένοντας τους βαρβάρους». Ο λόγος για το μυθιστόρημα της αμερικανίδας Μέλανι Γουάλας «Το γαλάζιο άλογο ονειρεύεται», το οποίο συνομιλεί ολοφάνερα με το βιβλίο του Κουτσί.
Και εδώ βρισκόμαστε σε ένα περιχαρακωμένο τόπο στη μέση της ερημιάς –σ’ ένα στρατιωτικό οχυρό βαθιά στην αμερικανική Άγρια Δύση. Κάπου έξω περιφέρονται οι Ινδιάνοι ενώ μέσα στο οχυρό στρατιώτες και πολίτες, ξεχασμένοι από την κεντρική διοίκηση, βουλιάζουν στην νοσηρότητα, την αδιαφορία και την παραίτηση. Ο Κάτερ, ο ταγματάρχης-διοικητής αυτού του οχυρού, θυμίζει αρκετά τον επίτροπο του Κουτσί. Αμφισβητεί και αυτός τις αξίες που υπηρετεί -χωρίς όμως και να τους εναντιώνεται- και παλεύει με την κατάθλιψη γράφοντας γράμματα στην πεθαμένη γυναίκα του. Το ρόλο της βάρβαρης επωμίζεται μια λευκή γυναίκα, πρώην αιχμάλωτη των Ινδιάνων, η οποία έχει συρθεί δίχως τη θέλησή της πίσω, σ’ έναν «πολιτισμό» που έχει πια απορρίψει.
Όπως ο επίτροπος, έτσι και ο ταγματάρχης Κάτερ θα φροντίσει τη βασανισμένη γυναίκα. Θα την πλύνει, θα την αγγίξει, θα νιώσει τον ανοίκειο ερωτισμό που εκπέμπει. Όμως οι υπόλοιποι θα της συμπεριφερθούν με την σκληρότητα που αρμόζει σε μια άγρια. Επιπλέον, ένας δημοσιογράφος θα χρησιμοποιήσει την ιστορία της φτιάχνοντας ένα άρθρο που θα δικαιολογεί τη σχεδιαζόμενη από την κυβέρνηση γενοκτονία.
Κάπου στη μέση του βιβλίου υπάρχει η περιγραφή μιας παλαιότερης συνάντησης του ταγματάρχη με τους άγριους κατά την οποία τους είχε θέσει διάφορες ερωτήσεις.
«Δεν έχουν λέξεις για αυτά που θες να τους ρωτήσω, είχε πει ο διερμηνέας στον Κάτερ. Δεν έχουν λέξεις για την πίστη, την ιστορία, τον χρόνο. Ρώτησέ τους αν θες για τη βροχή. Ή για το κυνήγι. Ή για το σχήμα των λόφων, εφτά μέρες καβαλαρία από εδώ (… ) Μα σε κάτι πρέπει να πιστεύουν, επέμεινε ο Κάτερ. Σκασίλα μας, είπε ο διερμηνέας». (Melanie Wallace, Το γαλάζιο άλογο ονειρεύεται», μετάφραση Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη, εκδόσεις Πόλις)
Τα δύο βιβλία έχουν βέβαια και αρκετές διαφορές. Για παράδειγμα, εκεί που ο Κουτσί χρησιμοποιεί μια λιτή, χειρουργική ακρίβεια στη γραφή, η Γουάλας προτιμά ένα πολύ πιο γλαφυρό ύφος καθώς και περισσότερες οπτικές γωνίες. Και οι δύο πάντως συμπεραίνουν, μάλλον απαισιόδοξα, πως το στίγμα μας έχει χαθεί. «Ετούτη δεν είναι η σκηνή που ονειρευόμουνα», λέει στο τέλος ο επίτροπος. «Όπως και τόσα άλλα πράγματα αυτόν τον καιρό, την αφήνω και φεύγω νιώθοντας ηλίθιος, σαν ένας άνθρωπος που από καιρό έχει χάσει τον δρόμο του, μα συνεχίζει σ’ ένα μονοπάτι που μπορεί να μη βγάλει πουθενά».
Βασικά όμως τα δύο αυτά συγγενικά βιβλία εκφράζουν με σαφήνεια μια συλλογική ανάγκη για εξιλέωση, για αυτοκριτική και για επαναπροσδιορισμό. Και το ευτύχημα είναι πως ο πολιτισμός μας, όσα και αν του καταλογίζουμε, μας παρέχει –ακόμη- τόσο το δικαίωμα, όσο και τα εργαλεία για να κάνουμε κάτι τέτοιο.
