Θεωρίες συνωμοσίας (με αφορμή το νέο ζήτημα των ταυτοτήτων)

Το κάπως μακρινό, πλέον, έτος 2000 μ.Χ. βρέθηκα σε μια συναυλία δημοφιλούς συγκροτήματος που έπαιζε «εναλλακτικό ροκ». Εκεί διαπίστωσα ότι «εναλλακτικές» ήταν και οι απόψεις του βασικού ερμηνευτή της μπάντας. Σε μια παύση, κάλεσε το κοινό να αντισταθεί στα σχέδια της παγκοσμιοποίησης και να απορρίψει τις νέες ταυτότητες που σχεδίαζε να «επιβάλει» η τότε κυβέρνηση.

Αυτή η εμπειρία έδειχνε ότι επιρρεπείς προς τις θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι μόνο θρησκόληπτοι ή ιδεοληπτικοί. Απλώς, αυτές οι κατηγορίες πολιτών ίσως έχουν ισχυρότερη προδιάθεση – όπως προκύπτει από την εμμονή, λ.χ., στο σημάδι του Αντίχριστου ή στα περί (καπιταλιστικής) νέας τάξης πραγμάτων. Περισσότερο από την απροκάλυπτη συνωμοσιολογία, είναι εξαιρετικά διαδεδομένη εκείνη που κρύβεται πίσω από τη στάση του δήθεν «ανοιχτού μυαλού»· ο ισχυρισμός, δηλαδή, ότι όλες οι απόψεις πρέπει να γίνονται σεβαστές, τουλάχιστον μέχρι να ανασκευαστούν πλήρως· το δε βάρος της απόδειξης δεν καλείται να επωμιστεί όποιος εκφέρει την άποψη αλλά όποιος την αμφισβητεί. Παράδειγμα: Αρνείσαι την ύπαρξη πνευμάτων ή εξωγήινων; Απόδειξέ το! Πώς, όμως, αποδεικνύεται η ανυπαρξία;

Η κυκλική λογική είναι γνώρισμα των θεωριών συνωμοσίας. Εκεί θα μπορούσε να τελειώνει η συζήτηση. Ωστόσο, ο σχετικισμός του «ανοιχτού μυαλού» προσδίδει περιωπή και στον πιο απίθανο ισχυρισμό, λες και η κάθε συζήτηση μπορεί να αρχίζει πάντοτε από μηδενική βάση. Έτσι όμως, ακυρώνεται, έστω πρόσκαιρα, η μακραίωνη και επίπονη πορεία του ανθρώπου προς τη γνώση του εαυτού του και του κόσμου. Και είναι αυτή η γνώση, είτε για το σχήμα της Γης είτε για την αξία των εμβολίων, που επιτρέπει στην πλειονότητα των ανθρώπων να ζει σήμερα σε συνθήκες καλύτερες από οποιαδήποτε άλλη περίοδο της Ιστορίας.

Βεβαίως, συνωμοσίες εξυφαίνονται και ενίοτε δοκιμάζονται στην πράξη. Συνήθως, αποδεικνύονται ατελέσφορες. Μπορεί, όμως, να «συνωμοτήσει το σύμπαν», να συντρέξουν δηλαδή έκτακτες περιστάσεις και οι συνωμότες ν’ αλλάξουν τον ρου της Ιστορίας. Επιτυχημένα πραξικοπήματα που βαφτίζονται «επαναστάσεις» αλλά και τρομοκρατικές ενέργειες, όπως τα χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου, αποτελούν κλασικά παραδείγματα. Μάλιστα, τέτοια γεγονότα τροφοδοτούν «εναλλακτικές» προσεγγίσεις, που, σαν ρωσικές κούκλες, εισάγουν συνωμοσίες μέσα στην –προφανή– συνωμοσία.

Συνηθέστερα, οι εν λόγω θεωρίες είναι ανυπόστατες. Όπως και σε αυτή την περίπτωση, παράγουν απτά αποτελέσματα. Κάποτε, μάλιστα, ο αντίκτυπός τους είναι θετικός για ορισμένους. Παράδειγμα, το λεγόμενο σχέδιο «εκβαρβαρισμού» της Πελοποννήσου, σύμφωνα με το οποίο ο Ιμπραήμ Πασάς, μετά την καταστολή της Επανάστασης, σκόπευε να αδειάσει τον Μωριά από τους χριστιανούς κατοίκους και να εγκαταστήσει μουσουλμάνους εποίκους. Αν και το σχέδιο ήταν αποκύημα φαντασίας, δημιούργησε κλίμα υπέρ της σωτήριας επέμβασης των τριών μεγάλων δυνάμεων που έδρασαν στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Άλλοτε, οι συνέπειες είναι απλώς φαιδρές. Παράδειγμα, η φήμη περί επικείμενου μεγάλου σεισμού που κατέκλυσε τη Θεσσαλονίκη, ακριβώς δέκα χρόνια μετά τον πραγματικό του 1978. Χιλιάδες κάτοικοι διανυκτέρευσαν σε δρόμους και πλατείες. Με το ξημέρωμα, το ντροπιαστικό επεισόδιο θεωρήθηκε λήξαν.

Σε αρκετές περιπτώσεις, μια θεωρία συνωμοσίας μπορεί να κοστίσει ζωές. Ακραίο παράδειγμα η θεωρία περί παγκόσμιας εβραϊκής συνωμοσίας, η οποία άμβλυνε την ανθρωπιά εκατομμυρίων Ευρωπαίων μπροστά στο έγκλημα του Ολοκαυτώματος. Πιο πρόσφατα, το κίνημα του αντιεμβολιασμού στέρησε από πολλούς θιασώτες του κάμποσα χρόνια ζωής.

Είναι ψευδείς οι θεωρίες συνωμοσίας;

Όχι πάντοτε εφόσον ενσωματώνουν και αληθινά περιστατικά. Όμως αυτό δεν έχει και τόση σημασία. Προκειμένου να κερδίσουν οπαδούς, αρκεί να ηχούν πειστικές. Πράγμα που επιτυγχάνουν συσχετίζοντας ετερόκλητα στοιχεία. Παράδειγμα, οι θάνατοι κάποιων, συγκριτικά απειροελάχιστων ατόμων, λίγο χρόνο μετά τον εμβολιασμό τους κατά του COVID 19. Ακόμα και όταν η ιατρική αποδεικνύει διαφορετική αιτία, π.χ. στεφανιαία νόσο, ο συνωμοσιολόγος αναπληρώνει τον σπασμένο κρίκο της θεωρίας του επικαλούμενος μια καινούργια, ανεξακρίβωτη, υπόθεση.

Τόσο στην εποχή της πανδημίας όσο και στην τρέχουσα αναβίωση του θέματος των ταυτοτήτων, οι «ανοιχτόμυαλοι» επιρρεπείς προφασίζονται έλλειμμα ενημέρωσης από πλευράς των «αρμοδίων». Αυτό δεν ισχύει. Σήμερα περισσότερο από ποτέ, δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς είναι σε θέση να ελέγχουν τα γεγονότα και να παρέχουν έγκυρες πληροφορίες για ζητήματα δημόσιου ενδιαφέροντος, όπως ένα νέο εμβόλιο ή δελτία ταυτότητας νέου τύπου.

Αξίζει όμως να σταθούμε σε ένα, εκ πρώτης όψεως, παράδοξο: Όσο ευχερέστερη γίνεται η πρόσβαση στην πληροφόρηση τόσο περισσότερο ανθούν οι «εναλλακτικές» θεωρίες συνωμοσίας. Είναι κατανοητό ότι, εν μέρει, αυτό συμβαίνει διότι, σε συνθήκες ελευθερίας του λόγου: η ίδια τεχνολογία (παλαιότερα η τυπογραφία, σήμερα το διαδίκτυο) διευκολύνει τόσο την ενημέρωση όσο και την παραπληροφόρηση. Επομένως, κάποιος άλλος λόγος υπάρχει που οι θεωρίες συνωμοσίας ευημερούν παρά την έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση. Έχει παρατηρηθεί ότι η διεισδυτικότητα της επίσημης πληροφόρησης είναι ευθέως ανάλογη με την κοινωνική υπόληψη που απολαμβάνουν οι φορείς της. Σε εποχές μειωμένης εμπιστοσύνης προς τους κρατικούς θεσμούς, η απήχηση των «εναλλακτικών» θεωριών διευρύνεται. Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης συμπαρασύρει και τους αυθεντικούς επιστημονικούς φορείς προς όφελος κάθε λογής τσαρλατάνων.

Παραμένει, βέβαια, το ζήτημα της δεκτικότητας του κοινού. Το μορφωτικό επίπεδο είναι μόνο ένα μέρος της εξήγησης. Πώς ερμηνεύεται το γεγονός ότι πάμπολλοι μορφωμένοι άνθρωποι συμβουλεύονται τακτικά το ωροσκόπιό τους, καταφεύγουν σε μαντζούνια, ή αποτάσσονται την «παγκοσμιοποίηση» ως προϊόν σκοτεινού σχεδίου; Ο λόγος φαίνεται να είναι ότι οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν μεγαλύτερο βαθμό ικανοποίησης από τις οπωσδήποτε πιο απαιτητικές, ορθολογικές ή επιστημονικές ερμηνείες των πραγμάτων: πατούν με άνεση πάνω σε προλήψεις και προκαταλήψεις, υπόσχονται ελπίδα και δικαίωση, χορηγούν αγχολυτικές βεβαιότητες και, το κυριότερο, δεν κουράζουν το μυαλό.

Με αυτά τα δεδομένα, έχει μεγάλη σημασία πού θα επιλέξει κανείς μα χτίσει άμυνες απέναντι στην «κρυφή γοητεία» του ανορθολογισμού. Πού αλλού, αν όχι στον χώρο της Παιδείας;