Η δύσκολη τριγωνική σχέση Επιστήμης, Κοινωνίας και Πολιτικής

Η διαστημική αποστολή της Ινδίας στον δυσπρόσιτο Νότιο Πόλο της Σελήνης, φαίνεται ότι στοίχισε περί τα 75 εκατομμύρια δολάρια, δηλαδή περίπου το μισό από το κόστος της ταινίας «Interstellar». Έκανε όμως χρήση τεχνολογιών και γνώσης που πήραν δεκαετίες και στοίχισαν δισεκατομμύρια στις άλλες διαστημικές δυνάμεις για να τις αναπτύξουν. Παρά ταύτα, αποτελεί μια ένδειξη του πόσο σημαντικό είναι το κοινωνικό σύνολο εντός του οποίου δραστηριοποιούνται οι επιστήμονες. Ας θυμηθούμε τον φονικό ρόλο του Wernher von Braun στη ναζιστική Γερμανία που με τις γνώσεις του συνέβαλλε κατόπιν στην κατάκτηση της Σελήνης και τον επίκαιρο Oppenheimer που φέρεται να δήλωσε στον Πρόεδρο H. Truman όταν πήγε να τον βραβεύσει, ότι: «έχω τα χέρια μου βαμμένα με αίμα».

Είναι προφανές, ότι παρά τη δεδηλωμένη προσπάθεια των επιστημόνων να τηρούν ουδέτερη και αμερόληπτη στάση στο έργο τους, αυτό δεν καθίσταται δυνατό. Ο κάθε επιστήμονας ζει και λειτουργεί εντός ενός κοινωνικού περιβάλλοντος που τον επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται από τη δουλειά του. Η κυβέρνηση χρηματοδοτεί, τα ΜΜΕ επιδοκιμάζουν ή αποδοκιμάζουν, η οικογένειά της και η ίδια διαβιούν υπό συνθήκες που καθορίζονται από το κοινωνικό γίγνεσθαι. Πολλώ δε μάλλον αν το επιστημονικό της έργο έχει τεχνολογικές ή πρακτικές εφαρμογές και πολιτικές παραφυάδες.

Ας θυμηθούμε τους γιατρούς που μελετούσαν την ανύπαρκτη ψυχική νόσο της «δραπετομανίας» περί το 1850. Ο Αμερικανός γιατρός S.A Cartwright θεωρούσε ότι έπασχαν από δραπετομανία όσοι έγχρωμοι σκλάβοι προσπαθούσαν επανειλημμένα να δραπετεύσουν από τα μαρτύριά τους. Στον Αμερικάνικο Νότο, η διάγνωση της δραπετομανίας γινόταν ευρέως αποδεκτή, ενώ στον Βορρά δικαίως σατιρίστηκε και γελοιοποιήθηκε. Αντιστοίχως, η δήθεν «πρωτοποριακή» δουλειά του Αγρονόμου Lysenko που υποσχόταν περί το 1930 να μετατρέψει την αγριάδα σε σιτάρι μέσω δικών του ψευδο - επιστημονικών τεχνικών. Παρά την παταγώδη αποτυχία του, που οδήγησε σε λιμό την Ουκρανία, το Γολοντομόρ, ο Lysenko απολάμβανε μεγάλου επιστημονικού κύρους και αναγνώρισης στην Σοβιετική Ένωση.

Τα παραδείγματα αλληλεπίδρασης επιστημονικού έργου και κοινωνίας είναι ατελείωτα και μας αποδεικνύουν το αυτονόητο: Ότι οι φορείς του επιστημονικού και τεχνολογικού έργου είναι άνθρωποι, με απόψεις, αδυναμίες, περίγυρο και ανάγκες. Δεν είναι εφικτό να αποκοπούν από την κοινωνία στην οποία διαβιούν. Επηρεάζονται και την επηρεάζουν. Ακόμα και στις Αστικές Κοινοβουλευτικές Δημοκρατίες, με διακηρυγμένη την ελευθερία λόγου και την επιστημονική ανεξαρτησία, συναντώνται προβλήματα που σχετίζονται με τις κυβερνητικές χρηματοδοτήσεις, την εκτροπή της έρευνας προς τα σημεία ενδιαφέροντος των επιχειρηματικών συμφερόντων ή ακόμα και απόκρυψη ερευνητικών προσπαθειών, όπως έγινε με την έρευνα για την καρκινογένεση από το τσιγάρο.

Τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο πολύπλοκα αν σκεφτεί κανείς ότι σε ορισμένες περιπτώσεις απαιτείται ο έλεγχος εκ μέρους της Πολιτείας. Επί παραδείγματι, απαιτείται η Πολιτεία να ελέγχει τις ερευνητικές προσπάθειες για γενετικώς τροποποιημένα προϊόντα, την έρευνα για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και τις επιστημονικές προσπάθειες για τις εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης.

Πώς απαντάει κανείς σε όλες αυτές τις επιφυλάξεις και προβληματισμούς σχετικά με τον ρόλο της Επιστήμης και των επιστημόνων; Γιατί η επιστημονική γνώση δείχνει να είναι όλο και πιο ευάλωτη στην κριτική από πολίτες, πολιτικούς, ακτιβιστές, αλλά και από τους ίδιους τους επιστήμονες;

Έχει νόημα η μηδενιστική κριτική έναντι της Επιστήμης;

Κάθε άλλο. Η Επιστήμη και η Δημοκρατία αποτελούν μέγιστες κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος και είναι καρπός της προσπάθειάς του για αντικειμενικότητα και Ορθό Λόγο με επιχειρήματα. Άλλωστε, οφείλει να γίνει διακριτός ο ρόλος της Επιστήμης έναντι των πρακτικών εφαρμογών της, που είναι η Τεχνολογία. Επιπλέον, είναι σαφές από τα παραπάνω ότι μόνο σε συνθήκες πνευματικής ελευθερίας μπορεί να ανθίσει η επιστημονική έρευνα, σε αντίθεση με τις τεχνολογικές εφαρμογές που ενίοτε είναι βλαπτικές για την Ανθρωπότητα.

Η απάντηση, λοιπόν, είναι μία: Δημοκρατία. Το Πολίτευμα που επιτρέπει την ελευθερία στην επιστημονική έρευνα αλλά δεν αποστασιοποιείται από τον ρυθμιστικό του ρόλο έναντι της αυθαιρεσίας. Ακόμα και εντός της σύγχρονης Αστικής Δημοκρατίας, όμως, απαιτούνται παρεμβάσεις που να εξασφαλίζουν κυρίως την αξιοκρατία και την ύπαρξη Ανεξάρτητων Ρυθμιστικών Αρχών που θα ασκούν ρόλο επίβλεψης και διασφάλισης της διαφάνειας επί των ερευνητικών και επιστημονικών προσπαθειών.

Η θεώρηση της επιστημονικής διεργασίας ως μηχανιστικής, ουδέτερης, αντικειμενικής και κοινωνικά ανεπηρέαστης πράξης, δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Ενίοτε, απαιτείται ο κοινωνικός έλεγχος. Το μόνο Πολίτευμα, όμως, που προσπαθεί να ασκήσει τον κοινωνικό έλεγχο με τρόπο συμβατό με το επιστημονικό ιδεώδες, είναι η Δημοκρατία. Άλλωστε, η Επιστήμη και η Δημοκρατία προέρχονται από τις ίδιες πνευματικές ρίζες. Δεν βρίσκονται σε αντιπαράθεση, αλλά σε δημιουργική σχέση αλληλεξάρτησης και τήρησης αποστάσεων από τις «Αυθεντίες» και τους «Μεγάλους Τιμονιέρηδες».