Δέκα σημεία για μια καλύτερη πολιτική αντιμετώπισης των καταστροφών

Η κριτική είναι ευκολότερη από τη θετική πρόταση κι αυτή, με τη σειρά της, ευκολότερη από την εφαρμογή της. Συνήθη εμπόδια στην εφαρμογή μιας μεταρρύθμισης η ακόμη και μιας σειράς αλλαγών διαχειριστικού τύπου είναι η περιορισμένη γνώση του προς ρύθμιση ή ενέργεια αντικειμένου. Η μεταφορά ρυθμίσεων ή προτύπων οργάνωσης και διοίκησης δεν αρκούν, εάν δεν έχουμε εντοπίσει τις ιδιαιτερότητες της δικής μας πραγματικότητας οι οποίες, εν τέλει, θα αποδειχθούν καταλυτικές για την επιτυχία η την αποτυχία τους.

Στην Ελλάδα πάσχουμε ιδιαίτερα από την έλλειψη μιας ατζέντας, ενός πλαισίου που οριοθετεί τις μεταρρυθμιστικές δράσεις και τα προγράμματα. Οι πολιτικές, ακόμη κι αυτές που αναφέρονται στις καταστροφές, έχουν αποσπασματικότητα, ασυνέχειες και αντιφάσεις.

Ως συμβολή στη συζήτηση για δράσεις και προγράμματα ενίσχυσης της Πολιτικής Προστασίας, παραθέτουμε δέκα σημεία με την ελάχιστη ανάλυσή τους στη βάση των οποίων αναπτύσσεται μια σύγχρονη πολιτική αντιμετώπισης των καταστροφών.

Σημείο πρώτο:

Πολιτική Προστασία και Δημόσια Ασφάλεια

Δεν υπάρχει Πολιτική Προστασία έξω από το ευρύτερο πλαίσιο της Δημόσιας Ασφάλειας. Αυτή περιλαμβάνει διαφορετικούς κινδύνους, όπως για παράδειγμα, την τρομοκρατία, τις φυσικές καταστροφές και τις πανδημίες. Η ένταξη της Πολιτικής Προστασίας στο συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς μας βοηθάει στην αποφυγή αποσπασματικών, μη επαληθεύσιμων, αιτιοκρατικών ερμηνειών (πχ «φταίνε οι ανεμογεννήτριες», «φταίει η δασική υπηρεσία», «φταίει η πυροσβεστική», «φταίει η κυβέρνηση» κοκ). Ακόμη κι αν κάποιες απ’ αυτές έχουν έναν βαθμό αλήθειας, δεν μπορούν να ερμηνεύσουν, ιδίως δε, να αποτρέψουν την επανάληψη ενός καταστροφικού φαινομένου.  

Οι συστημικοί κίνδυνοι που προκαλούν ζημιές στη ζωή και την περιουσία μας μπορεί να διαφοροποιούνται, μεν, ως  προς το περιεχόμενό τους, στηρίζονται, όμως, στην ίδια μεθοδολογία για την αντιμετώπισή τους. Μέθοδος και δομή αντίδρασης αλληλοτροφοδοτούνται, εξ ου και η ύπαρξη Υπουργείου Δημόσιας Ασφάλειας  ως δομής-ομπρέλας για την αντιμετώπιση των ποικιλόμορφων κρίσεων και κινδύνων σε πολλές χώρες (βλ. αντί άλλων ΗΠΑ). Στην Ελλάδα, δεν έχουμε Υπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας και τα αντικείμενά του (ενδεικτικά: ΟΤΑ, Δάση, Πολιτική Άμυνα) κατανέμονται μεταξύ πολλών δομών-υπουργείων στα οποία συμπεριλαμβάνονται το Εσωτερικών, το Περιβάλλοντος και το Άμυνας.

Σημείο δεύτερο

Η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση ως αναγκαία δομή της Πολιτικής Προστασίας.

Δεν υπάρχει καμία επιτυχημένη δημόσια πολιτική αντιμετώπισης των καταστροφών που να μην είναι αποκεντρωμένη. Όσο συγκεντρωτικός πρέπει να είναι ο στρατηγικός σχεδιασμός των προτεραιοτήτων της Πολιτικής Προστασίας τόσο αποκεντρωτική πρέπει να είναι η εφαρμογή της. Οι όροι και οι προϋποθέσεις για τη μεταφορά αρμοδιοτήτων, πόρων και ευθυνών στον περιφερειακή και τοπική αυτοδιοίκηση δεν έχουν συζητηθεί ποτέ, εξαντλητικά, στη χώρα μας, διότι υπάρχει επιφύλαξη επί της αρχής από τις κεντρικές κυβερνήσεις για την προτεραιότητα της αποκέντρωσης. Αυτό οφείλεται σε μια μυωπική αντιμετώπιση της τοπικής αυτοδιοίκησης, που εγκλωβίζεται από αδυναμίες και ελλείψεις που έχουν οι ΟΤΑ, σήμερα, και υποτιμά τις δυνατότητες που έχουν για να κινητοποιήσουν και να εντάξουν την πλειοψηφία των πολιτών στην Πολιτική Προστασία. 

Η ασυνέχεια και η αντι-μεταρρύθμιση στην αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση επιβραβεύουν την αδιαφάνεια, τις τοπικές μαφίες και την κακοδιαχείριση. Η μεταρρύθμιση που θα σημάνει την αναγέννηση της τοπικής αυτοδιοίκησης και του συστήματος διακυβέρνησης είναι η λειτουργική (ανα-)κατανομή αρμοδιοτήτων και πόρων για καλύτερα αποτελέσματα. Ο τελευταίος νόμος της προηγούμενης κυβέρνησης για την πολυεπίπεδη διακυβέρνηση (Ν.5013/2023) παρέχει απλώς μια ευρεία εξουσιοδότηση για τον καθορισμό όλων των ουσιωδών ζητημάτων που συναρτώνται μ’ αυτήν. Εν ολίγοις, δεν υπάρχει, σήμερα, το ρυθμιστικό πλαίσιο για την μετάβαση από το αδιέξοδο συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης της Πολιτικής Προστασίας σ’ ένα άλλο αποκεντρωτικό και αυτοδιοικητικό. Το ζήτημα είναι ότι φαίνεται να εκλείπει όχι μόνον το ρυθμιστικό πλαίσιο αλλά και η πολιτική βούληση για την δραστική αποκέντρωση και την ενθάρρυνση των κινημάτων πολιτών.

Σημείο τρίτο

Η απο-γραφειοκρατικοποίηση της Πολιτικής Προστασίας

Στο πλαίσιο της κατανόησης της Πολιτικής Προστασίας ως αντικειμένου της διοίκησης κρίσεων επείγει η απο-γραφειοκρατικοποίησή της σ’ όλες τις φάσεις της (πρόληψη, καταστολή, αποκατάσταση). Έργο πρώτης προτεραιότητας, εδώ, είναι η αναμόρφωση εκ βάθρων του Γενικού Σχεδίου Πολιτικής Προστασίας «Ξενοκράτης» το οποίο πρέπει από ένα κείμενο περιγραφικό-εγκυκλοπαιδικό να μετασχηματιστεί σ’ ένα κείμενο επιχειρησιακό. Οι πολλαπλές, ανούσιες στρατηγικές που μένουν στα χαρτιά πρέπει να αντικατασταθούν από μια σαφή, κατανοητή, ανοιχτή σε διάψευση, στρατηγική επιλογή που θα ήταν, ευχής έργο, εάν μπορούσε να προκύψει μέσα από έναν ουσιαστικό διάλογο με τα άλλα κόμματα, την επιχειρηματική κοινότητα και την κοινωνία πολιτών, ούτως ώστε να αποτελεί έναν εθνικά συμφωνημένο σκοπό. Το ίδιο πρέπει να γίνει και με την αποζημίωση των πληγέντων πολιτών. Σήμερα η πλήρης αποζημίωση από μια φυσική καταστροφή- κι όχι οι προκαταβολές- συνιστά πραγματική Οδύσσεια.

Σημείο τέταρτο

Οι νέες τεχνολογίες και οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής περίπτωσης.

Η μεγάλη ελπίδα για συστήματα έγκαιρης προστασίας και πρόληψης από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής των δασών όπως και των πόλεων και των υποδομών μας είναι η σύγχρονη τεχνολογία. Μάλιστα, αυτοματισμοί και εφαρμογές (βλ. ψηφιακοποίηση), όπως τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη η τα πρότυπα δομικών πληροφοριών που συλλέγουν και μεταφέρουν πληροφορίες, είναι χρήσιμα για την εκτίμηση της ευαλωτότητας και της δημόσιας ασφάλειας, συμβάλλοντας στην καλύτερη οργάνωση της πρόληψης.  

Η τεχνητή νοημοσύνη μαζί με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν μια τεχνολογική πρόοδο η οποία, όμως, για να αποδώσει κατάλληλα θα πρέπει να στηρίζεται σε αξιόπιστες βάσεις δεδομένων οι οποίες με τη σειρά τους θα στηρίζονται σε αξιόπιστα δεδομένα- κι εδώ το έλλειμμα της χώρας μας είναι τεράστιο.

Σημείο πέμπτο

Η φιλοσοφία του διαμοιρασμού και ο εθελοντισμός

Σύγχρονη αποτελεσματική Πολιτική Προστασία χωρίς ισχυρά κινήματα εθελοντισμού (βλ. κοινωνία πολιτών) και επιχειρησιακής υποστήριξης των λύσεων που προτείνονται από το κράτος από τον ιδιωτικό τομέα, δεν υπάρχει.

Ιδίως σε ότι αφορά τον εθελοντισμό, όπου η ακολουθούμενη πολιτική στη χώρα μας είναι άκρως γραφειοκρατικοποιημένη και, εν πολλοίς, πελατειακή, θα πρέπει άμεσα να εκπονηθεί ένα σχέδιο δράσης που θα επιτρέπει και θα υποστηρίζει την δικτύωση ανθρώπων που αγωνιούν για το περιβάλλον και την περιοχή τους. Η φιλοσοφία και η πρακτική του διαμοιρασμού που στη χώρα μας έχει μονοσήμαντα αποδοθεί ως «οικονομία της πλατφόρμας», θα μπορούσαν να δώσουν πολλές πρακτικές ιδέες για την μαζική προσέλευση ανθρώπων οι οποίοι, αν και με διαφορετική πολιτική φιλοσοφία η αισθητική, θέλουν να συστρατευτούν για την ενίσχυση της Πολιτικής Προστασίας.

Σημείο έκτο

Μητροπολιτισμός και κρίσιμες υποδομές

Όποιο κι αν είναι το εθνικό σχέδιο για την Πολιτική Προστασία θα πρέπει να εμπεριέχει ένα ειδικότερο σχέδιο που θα αναφέρεται στην επιχειρησιακή ενδυνάμωση της ανθεκτικότητας των κρίσιμων υποδομών. Σήμερα υπάρχει ένα ενιαίο ευρωπαϊκό πλαίσιο πολιτικής για την υποστήριξή των κρίσιμων υποδομών το οποίο καλείται να αναμετρηθεί στην δική μας περίπτωση με τον μητροπολιτισμό της Αθήνας και τις επιπτώσεις από τον χρόνια πελατοκρατία με τις επιπτώσεις της προχειρότητας και των εμβαλωματικών λύσεων. Εάν δεν αξιολογηθεί ως ύψιστης σημασίας θέμα, δεν προσδοκούμε ιδιαίτερα αποτελέσματα.

Σημείο έβδομο

Δημογραφικό πρόβλημα και μετανάστευση

Το δημογραφικό πρόβλημα και η μετανάστευση διαπλέκονται και επηρεάζουν καταλυτικά την ποιότητα της Πολιτικής Προστασίας. Αυτό γίνεται ιδιαιτέρως αντιληπτό στις νησιωτικές και ορεινές περιοχές της χώρες, μερικές εκ των οποίων συνδέονται με κρίσιμα εθνικά συμφέροντα. Η δημογραφική υποχώρηση και η προϊούσα εγκατάλειψη της επαρχίας επαυξάνει τους κινδύνους από τις κρίσεις και τις καταστροφές. Η παράτυπη μετανάστευση, επίσης, η οποία προσλαμβάνει, κατά καιρούς, μορφή υβριδικού πολέμου, επιτείνει τους κινδύνους.

Η μεσοβέζικη λύση της υποστήριξης των δυνάμεων της Πολιτικής Προστασίας από τις ένοπλες δυνάμεις δεν αποτελεί ένα βιώσιμο και μακροπρόθεσμο σχέδιο. Ελλείπει μια εθνική πολιτική για την αντιμετώπιση του δημογραφικού με ισχυρά κίνητρα, ιδίως προς τους νέους να στηρίξουν την επαρχία και τις ακριτικές περιοχές και μια συνεκτική πολιτική για μια παραγωγική ενσωμάτωση των μεταναστών.

Σημείο όγδοο

Οι έκτακτες ανάγκες δεν είναι άλλοθι αδιαφάνειας και πελατειασμού

Επείγει η άμεση επανεξέταση του καθεστώτος της «άμεσης και απρόβλεπτης ανάγκης». Καταστάσεις που στο παρελθόν αποτελούσαν εξαίρεση, σήμερα τείνουν να γίνουν κανονικότητα. Επομένως, το δίκαιο της εξαίρεσης πρέπει να επανεξεταστεί υπό τις παρούσες συνθήκες. Η Πολιτική Προστασία δεν πρέπει να αποτελέσει την κολυμβήθρα του Σιλωάμ για την τακτοποίηση ημετέρων και ετερόκλητων συμφερόντων μέσα από Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου. Η λύση πρέπει να αναζητηθεί στην ενδυνάμωση των θεσμών και των οργανώσεων που διερευνούν τη νομιμότητα στις δημόσιες συμβάσεις όπως και στην ουσιαστικοποίηση του κοινοβουλευτικού ελέγχου.

Σημείο ένατο  

Η Πολιτική Προστασία ως αντικείμενο των κοινωνικών και των διοικητικών επιστημών

Περί κρίσεων και καταστροφών ομιλούν στη χώρα μας, ιδίως, οι δασολόγοι και άλλοι επιστήμονες των φυσικών επιστημών. Πολιτικολογούν, επίσης, χωρίς ουσία τα πολιτικά κόμματα απονέμοντας πολιτικές ευθύνες το ένα στο άλλο. Αντ’ αυτών χρειαζόμαστε την σε βάθος μελέτη των κοινωνικών επιπτώσεων και συμπαραδηλώσεων της Πολιτικής Προστασίας σ’ όλες τις δημόσιες πολιτικές. Προς τούτο, επείγει η άμεση λήψη μέτρων για την απόκτηση του γνωστικού κεφαλαίου που λείπει, όπως είναι η σχεδίαση και υλοποίηση έργων και προγραμμάτων ευαισθητοποίησης στα ζητήματα Πολιτικής Προστασίας.

Για την αντιμετώπιση των κρίσεων και των καταστροφών επείγει η λειτουργία της Σχολής Πολιτικής Προστασίας με την πλήρη απο-στρατιωτικοποίησή της. Η εισαγωγή ενός μαθήματος στο Λύκειο που να επικεντρώνεται στις βασικές αρχές προστασίας από κινδύνους και καταστροφές θα μπορούσε να βοηθήσει τη μαθητιώσα νεολαία τα μάλα, περιορίζοντας δραστικά την παραπληροφόρησή τους μέσω των σκουπιδιών του διαδικτύου.

Σημείο δέκατο

Οργανωτικά και διοικητικά προαπαιτούμενα της νέας Πολιτικής Προστασίας

Η επανεξέταση της αναγκαιότητας ύπαρξης του Υπουργείου κλιματικής κρίσης και Πολιτικής Προστασίας και η ανάγκη οριζόντιου συντονισμού για την εφαρμογή του αναθεωρημένου στρατηγικού σχεδίου οδηγεί σε δύο πιθανές εναλλακτικές: Είτε στην δημιουργία ενός ισχυρού Υπουργείου Δημόσιας Ασφάλειας είτε σε μια ισχυρή μονάδα εντός της Προεδρίας της Κυβέρνησης. Επείγει, μέχρι τότε, ο περιορισμός της  πολυκέφαλης πολιτικής ηγεσίας και της σύγχυσης ρόλων στο πεδίο, τουλάχιστον όσον αφορά τη φάση της καταστολής.

Άμεση επίσης πρωτοβουλία πρέπει να αναληφθεί για την αποκατάσταση της αξιοκρατίας και της συναδελφικότητας στο εσωτερικό του Πυροσβεστικού Σώματος το οποίο αποτελεί τον επιχειρησιακό βραχίονα της Πολιτικής Προστασίας.

Αυτή έχει θιγεί, ελπίζω όχι ανεπανόρθωτα, από μια πελατειακή κουλτούρα εξυπηρετήσεων και διευθετήσεων η οποία αντανακλάται και στα πενιχρά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση των καταστροφών.

Ο συνοπτικός χάρτης ενεργειών που αναφέρθηκε δεν λειτουργεί ως δογματική διδασκαλία αλλά ως όριο προσανατολισμού των σχεδιαστών και εφαρμοστών πολιτικής. Μπορεί να είναι χρήσιμος τόσο στους έχοντες την ευθύνη του στρατηγικού σχεδιασμού όσο και σ’ εκείνους που έχουν την επιχειρησιακή ευθύνη της μεταστοιχείωσής τους σε ενέργειες. Σε κάθε περίπτωση, χώρες και διοικήσεις που εφαρμόζουν τέτοια προγράμματα σημειώνουν πολύ καλύτερα αποτελέσματα από την Ελλάδα.

Ο Παναγιώτης Καρκατσούλης είναι εμπειρογνώμονας δημόσιας διοίκησης, πρώην βουλευτής. Το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Διοίκηση κρίσεων και καταστροφών στο παράδειγμα της Πολιτικής Προστασίας» θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις «Ελληνοεκδοτική»