Το δικαίωμα στην περιπλάνηση

Το μοναδικό αρνητικό στοιχείο του «κινήματος της πετσέτας» είναι ότι άργησε πολύ. Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, η πρόσβαση σε παραλίες και ακτές είναι «απρόσκοπτη και ελεύθερη». Ο νόμος 2344/1940, που ορίζει τον αιγιαλό, περιγράφει ρητά στο άρθρο 1 το δικαίωμα όλων των πολιτών: «Ο αιγιαλός, ήτοι η περιστοιχούσα τη θάλασσαν χερσαία ζώνη, η βρεχομένη από τας μεγίστας πλην συνήθεις αναβάσεις των κυμάτων, είναι κτήμα κοινόχρηστον, ανήκει ως τοιούτον εις το Δημόσιον και προστατεύεται και διαχειρίζεται υπ' αυτού». Ο ίδιος νόμος απαγορεύει την κατασκευή κτισμάτων και την τοποθέτηση «κατασκευασμάτων» στον αιγιαλό και στην παραλία: ως παραλία ορίζεται η ζώνη ξηράς που προστίθεται στον αιγιαλό, σε πλάτος μέχρι και 50 μέτρων από την οριογραμμή του, προς εξυπηρέτηση της επικοινωνίας της ξηράς με τη θάλασσα και αντιστρόφως. Παραλλήλως, ο νόμος επιτρέπει «την εκμίσθωση θαλάσσιων μέσων αναψυχής, ξαπλωστρών, ομπρελών, λειτουργία αυτοκινούμενου ή ρυμουλκούμενου τροχήλατου αναψυκτηρίου, καθώς και τραπεζοκαθισμάτων», εφόσον εξασφαλίζεται η ελεύθερη διέλευση του κοινού προς τον αιγιαλό και την παραλία. Ο ελληνικός νόμος είναι παρόμοιος με εκείνους που ισχύουν σχεδόν σε όλον τον κόσμο. Σχεδόν.

Στις ΗΠΑ οι παραλίες είναι δημόσια περιουσία, αλλά, καθώς σέρνονται ακόμα διάφοροι σουρεάλ νόμοι από την εποχή της βρετανικής αποικιοκρατίας —οι Αμερικανοί πολιτικοί δυσκολεύονται να καταργήσουν τη νομοθεσία του 17ου αιώνα: τη θεωρούν «ιερή»— μπορούν εύκολα να βρεθούν νομικά παραθυράκια. Αν και κάθε πολιτεία έχει τη δική της νομοθεσία για την πρόσβαση στη θάλασσα και γενικότερα στο νερό των φυσικών τοπίων, τα πολυτελή ξενοδοχεία εμποδίζουν όσους δεν διαμένουν σ’ αυτά, ενώ διάφορες λέσχες —του γκολφ, country clubs κ.λπ.— απαγορεύουν την πρόσβαση σε μη μέλη στο κομμάτι της παραλίας που θεωρούν δικό τους. Για να είμαι δίκαιη, μέχρι σήμερα, όλες οι προσφυγές ιδιωτών στα ανώτερα δικαστήρια για τη διεκδίκηση ιδιωτικών πλαζ έχουν απορριφθεί, ενώ όλες οι πολιτείες  —με επικεφαλής το Όρεγκον και τη Βόρεια Καρολίνα— θεσπίζουν όλο και αυστηρότερους νόμους κατά της ιδιωτικής περιουσίας στη θάλασσα. Στην πραγματικότητα, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Βρετανία, όποιος τρέφει το όνειρο των διασημοτήτων για έπαυλη με ιδιωτική πλαζ είναι επιρρεπής σε παρανομία: από νομική άποψη, μπορείς να κολυμπήσεις μπροστά στο μέγαρο του Ντόναλντ Τραμπ στη Φλόριντα — από πρακτική άποψη, δεν μπορείς, διότι θα σε σταματήσουν οι σεκιουριτάδες. Ομοίως, στο Μάλιμπου, οι ιδιοκτήτες των πολυτελών κατοικιών στην παραλία χρησιμοποιούν προσωπικό ασφαλείας για να διώχνουν όποιον έρχεται να απλώσει την πετσέτα του.

Αν και το λεγόμενο «right to roam» —ένα αρχαίο δικαίωμα που θεσπίστηκε αρχικά στη βόρεια Ευρώπη— σημαίνει ότι ο καθένας μπορεί να περιπλανιέται ελεύθερα σε ολόκληρη την ακτογραμμή, στη Βρετανία υπάρχουν ακόμα 2.000 ιδιωτικές πλαζ. Αλλά, καθώς ο ιδιωτικός τους χαρακτήρας επίκειται να καταργηθεί, οι ιδιοκτήτες πασχίζουν να σωθούν από τις ορδές των προλεταρίων. Μέσω του λόμπι Country Landowners Association (CLA), πιέζουν τους νομοθέτες να αναγνωρίσουν τουλάχιστον την ιδιοκτησία ενός μικρού εμβαδού μπροστά στις βίλες τους στο Μπράιτον ή στο Isle of Man. Ίσως κάτι καταφέρουν στο τέλος: στη Βρετανία επικρατεί ακόμα σύγχυση σχετικά με τον δημόσιο ή τον ιδιωτικό χαρακτήρα των παραλιών. Το «Στέμμα» ελέγχει το 45% εξ αυτών, ενώ οι υπόλοιπες ανήκουν στο National Trust (που είναι υπεύθυνο για την προστασία του περιβάλλοντος και των αρχαιολογικών χώρων), στο υπουργείο Άμυνας, σε δήμους και, απ’ ότι αποδεικνύεται, σε μεμονωμένα άτομα. Το λόμπι των ιδιοκτητών αντιμετωπίζει ένα άλλο ισχυρό λόμπι, το Ramblers' Association, που έχει 138.000 μέλη και ζητεί τη δημιουργία μονοπατιού κατά μήκος όλης της ακτογραμμής των βρετανικών νήσων —31.000 χιλιόμετρα— με σκοπό να διευκολυνθεί η πρόσβαση στους πάντες. Οι Ramblers υποστηρίζουν ότι είναι αδύνατη η πρόσβαση του κοινού σε μεγάλο μέρος της ακτογραμμής κι ότι ο νόμος είναι επίτηδες μπερδεμένος για να εξυπηρετεί την privacy των παραλιακών επαύλεων. Προσθέτουν επίσης ότι αν ανοίξουν στο κοινό όλες οι παραλίες θα αποσυμφορηθούν όσες παρουσιάζουν σήμερα εικόνα ασφυκτικού συνωστισμού — όπως είναι η Fistral στην Κορνουάλη ή το Weymouth. Οι ξενοδόχοι διαμαρτύρονται: σε πολλά καταλύματα διασημοτήτων, όπως εκείνο στη χερσόνησο Burgh Island του Devon, το κυριότερο πλεονέκτημα ήταν η ιδιωτική πλαζ την οποία τώρα η διεύθυνση απειλεί να περιφράξει. Ωστόσο, ο νόμος είναι εναντίον της.

Οπωσδήποτε υπάρχουν οικολογικά ευαίσθητες παράκτιες περιοχές ή θάλασσες όπου είναι μεγάλος ο κίνδυνος πνιγμού ή καρχαριών: δεν είναι όλες οι παραλίες κατάλληλες για χρήση ή για «αξιοποίηση» (πάρκινγκ, τουαλέτες, εστίαση κ.λπ.). Κυρίως, από πολλές παραλίες, ακροποταμιές και ακρολιμνιές λείπει το μονοπάτι, ο τρόπος πρόσβασης από την ξηρά: είναι προσβάσιμες μόνο με βάρκες ή μέσω επικίνδυνων διαδρομών — κι αυτή η συνθήκη, λένε οι Ramblers, πρέπει να θεωρηθεί καταπάτηση του δικαιώματος του πολίτη για περιπλάνηση. Εξάλλου, όπως προανέφερα, αν τα πλήθη έχουν τη δυνατότητα της περιπλάνησης σε ολόκληρη την ακτογραμμή των χωρών, με παράλληλη δημιουργία βασικών υποδομών, οι δημοφιλείς παραλίες θα πάψουν να συγκεντρώνουν τις ορδές που συγκεντρώνουν. Εδώ βεβαίως το πράγμα μπερδεύεται διότι πρέπει να ληφθεί υπόψη το περιβαλλοντικό αποτύπωμά της, έστω στοιχειώδους, αξιοποίησης των παρθένων παραλιών, των αμμότοπων, των πλαταμώνων κ.λπ. Πάντως, αναμφίβολα, η γη κοντά στη θάλασσα είναι ιδιαίτερα ελκυστική και οι παραθαλάσσιες κοινότητες αναπτύσσονται πολύ γρηγορότερα από τις μεσόγειες. Η κλιματική αλλαγή επιταχύνει το φαινόμενο αυξάνοντας ακόμα περισσότερο τις τιμές των παραθαλάσσιων ακινήτων και ενθαρρύνοντας την επιχειρηματικότητα η οποία τείνει να μεταμορφώνει σε τσίρκο τις παραλίες — ιδιαίτερα τις αμμώδεις. Προφανώς, θα πρέπει να τηρούνται κανονισμοί σχετικά με τις υποδομές που επιτρέπονται: η αμερικανική και η βρετανική εμπειρία δείχνει πώς ένα φυσικό τοπίο μετατρέπεται εύκολα σε απομίμηση της Ντίσνεϋλαντ.

O μαζικός τουρισμός έχει ενισχύσει την τάση για ιδιωτική περιουσία στις παραλίες: όποιος έχει τα οικονομικά μέσα αποφεύγει το τσίρκο 

Στην Καραϊβική —σε κάποιο βαθμό και στην Ελλάδα— όπου οι κάτοικοι ζουν από μια μορφή τουρισμού με αποικιοκρατικά γνωρίσματα, το δικαίωμα στη θάλασσα καταστρατηγούν οι μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες και οι εκμεταλλευτές της γης. Οι κυβερνήσεις των νησιών της Καραϊβικής ενθαρρύνουν τις επενδύσεις των ξένων εργολάβων και την πώληση παραλιών σε ιδιώτες: πολλές οικογένειες μεγιστάνων έχουν αποκτήσει παραθαλάσσια γη στη St Lucia, στην Aντίγκουα, στην Μπαρμπούντα, στην Τζαμάικα, στις Μπαχάμες, στο Τρίνινταντ και στο Τομπάγκο: η προτεραιότητα αυτών των χωρών είναι η εισροή συναλλάγματος, όχι το δικαίωμα στην περιπλάνηση και η φροντίδα για το περιβάλλον. Εξάλλου, ο μαζικός τουρισμός έχει ενισχύσει την τάση για ιδιωτική περιουσία στις παραλίες: όποιος έχει τα οικονομικά μέσα αποφεύγει το προαναφερθέν τσίρκο και την εκτρωματική Ντίσνεϋλαντ.

Πουθενά στην Ευρώπη δεν υπάρχει νόμος που να αναγνωρίζει τις ιδιωτικές πλαζ. Στη Γαλλία, νόμος του 1858 επιτρέπει την προσωρινή εκμίσθωση «μέρους παραλίας για διάρκεια 12 ετών το πολύ και όχι για περισσότερο από 6 μήνες ετησίως, υπό τον όρον να επιτρέπεται η πρόσβαση σε πεζούς σε όλη τη διάρκεια του χρόνου». Η περίφραξη απαγορεύεται ρητά. Ωστόσο, στην πλαζ de la Mirandole, στο Vallauris της Κυανής Ακτής, η βασιλική οικογένεια της Σαουδικής Αραβίας πέτυχε το κλείσιμο της παραλίας για «λόγους ασφαλείας»: απαγορεύεται σε οποιονδήποτε να πλησιάσει σε απόσταση μικρότερη των 300 μέτρων από την έπαυλη εξαιτίας του κινδύνου της τρομοκρατίας. Πάντως, στη Γαλλία, ο καθένας έχει ελεύθερη πρόσβαση στην παραλία ακόμα κι όταν αυτή βρίσκεται μπροστά σε ιδιωτική κατοικία: σύμφωνα με τον νόμο που βελτιώθηκε το 1976, τα 5.000 χιλιόμετρα των γαλλικών ακτών είναι δημόσιο αγαθό· όποιος απαγορεύει την πρόσβαση τιμωρείται με πρόστιμο 1.500 ευρώ. Εξαιρείται η σαουδαραβική οικογένεια.

Τέλος, υπάρχει η περίπτωση των ιδιωτικών νησιών. Πρόκειται για ακατοίκητα νησιά που, αν και πωλούνται σε ιδιώτες, παραμένουν στη δικαιοδοσία των εθνικών ή τοπικών κυβερνήσεων. Θεωρητικά, σύμφωνα με τον νόμο, ακόμα κι εκεί η προσπέλαση στις παραλίες παραμένει ελεύθερη για όλους και ο ιδιοκτήτης δεν έχει δικαίωμα να διώξει τον ανώνυμο πολίτη από την αμμουδιά. Το αν ανώνυμοι πολίτες αποτολμούν να καταπλεύσουν στο νησί του Gianni Agnelli, ανοιχτά της Καλαβρίας, ή στο Little Hall's Pond Cay του Τζόνι Ντεπ είναι βεβαίως άλλη ιστορία. Αυτή η συνήθεια της ιδιοκτησίας νησιών, μια ακόμα εκδήλωση απληστίας και επίδειξης —ακόμα και η Πάμελα Άντερσον, ο Νίκολας Κέιτζ και ο Μελ Γκίμπσον κατέχουν νησιά (στα οποία σπανίως πηγαίνουν)— συνδέεται φυσικά με την επιθυμία των πολύ πλουσίων να μη συγχρωτίζονται μ’ εμάς τους πληβείους. Εξάλλου, πολλές χώρες —η Ινδονησία, το Μπελίζε, η Μαλαισία, η Ελλάδα— αντί να προσπαθούν να αναπτύξουν την οικονομία τους, πουλάνε γη σε ιδιώτες και σε επιχειρήσεις κρουαζιερόπλοιων.

Με λίγα λόγια, η «ελευθερία της περιπλάνησης» είναι δημοκρατικό δικαίωμα το οποίο μάς εγγυάται την πρόσβαση στις παραλίες, στις λίμνες και στα ποτάμια για αναψυχή και άσκηση. Στη Σκοτία, στη Φινλανδία, στην Ισλανδία, στη Νορβηγία, στη Σουηδία, στην Εσθονία, στη Λετονία, στη Λιθουανία, στη Λευκορωσία, στην Αυστρία, στην Τσεχία, στην Ελβετία και στη Νορβηγία το δικαίωμα περιλαμβάνει την πεζοπορία ή την κατασκήνωση ακόμα και σε ιδιωτικό οικόπεδο (π.χ. στη Σουηδία για μία ή δύο νύχτες), υπό τον όρον να μη ζημιωθεί η άγρια ζωή ή οι καλλιέργειες. Στις περισσότερες χώρες δεν μπορεί πια να κτιστεί οίκημα σε απόσταση μικρότερη 100 μέτρων από το κύμα. Μπαίνουν ωστόσο διάφορα ερωτήματα: Να επιτρέπεται το ελεύθερο κάμπινγκ; Να επιτρέπεται η προσωρινή εγκατάσταση νομάδων στις παραλίες και στις όχθες λιμνών και ποταμών; Είμαστε ασφαλείς σε απομονωμένες παραλίες μακριά από άλλους ανθρώπους και υποδομές; Ποιες θα είναι οι περιβαλλοντικές συνέπειες της ελεύθερης πρόσβασης σε όλη την παγκόσμια ακτογραμμή; Εννοείται ότι το κίνημα της πετσέτας δεν επεκτείνεται σε τέτοια ζητήματα· διεκδικεί κάτι πολύ απλό: ελεύθερο χώρο για όσους δεν θέλουν ή δεν μπορούν να πληρώνουν ξαπλώστρες, ομπρέλες, κοκτέιλ και πουρμπουάρ για να εξασφαλίσουν μια-δυο ώρες στην παραλία. Πώς φτάσαμε στο σημείο να αποκλείουμε τους πολίτες από ένα τέτοιο δημόσιο αγαθό; Σιγά-σιγά στην αρχή και ύστερα απότομα —επειδή το σύστημα του τουρισμού μας είναι κερδοσκοπικό, άρα εφήμερο: ο μήνας που τρέφει τους έντεκα.