Ποιος παρακολουθεί ποιον το 2022;

Πέρα από την ανάδειξη ενός πραγματικού σκανδάλου (περίπτωση Ανδρουλάκη) στην υπόθεση των παρακολουθήσεων και την αναμενόμενη σκανδαλοθηρία που αυτό προκάλεσε σε δεύτερο χρόνο με πραγματικές ή φανταστικές λίστες παρακολουθούμενων, η υπόθεση αυτή ανέδειξε ένα ζήτημα σημαντικό για την ασφάλεια, τα δικαιώματα και εν τέλει την ίδια τη σύγχρονη δημοκρατία: Ποιος παρακολουθεί ποιον τη σήμερον ημέρα και γιατί;

Η συζήτηση στη διεθνή βιβλιογραφία που έχει προκαλέσει εδώ και χρόνια το ζήτημα της γενικευμένης δυνατότητας που δίνει η σύγχρονη τεχνολογία για διαρκή παρακολούθηση και εξιχνίαση των κινήσεων των πάντων τείνει να επικεντρωθεί γύρω από ένα μεγάλο ερώτημα: Ζούμε σε μια «πανοπτική» ή σε μια «συνοπτική» κοινωνία;

Η πανοπτική κοινωνία λίγο-πολύ ταυτίζεται με εκείνη του 1984 του Όργουελ, ενός Μεγάλου Αδελφού, ενός κρατικού ή άλλου κεντρικού φορέα-εξουσιαστή, ο οποίος έρχεται με βάση τον έλεγχο νέων και παλιών μέσων επικοινωνίας να επιτηρήσει τα πάντα και είτε με καταναγκαστικό είτε με διαχειριστικό τρόπο να επιβάλει τους δικούς του κανόνες και να επιφέρει τα αρεστά αποτελέσματα γι’ αυτόν. Η παράνομη ή μη παρακολούθηση σκέψεων, πράξεων ακόμη και καταναλωτικών πρακτικών γίνεται βασική παράμετρος της κοινωνικής ζωής στην οποία συμμετέχουμε είτε συναινετικά είτε εν αγνοία μας.

Ο όρος του πανοπτισμού, που εισάγεται από τον Μισέλ Φουκώ κυρίως για να περιγράψει τους όρους με τους οποίους ο νεωτερικός κόσμος διαχειρίζεται και κανονικοποιεί τη ζωή μεγάλων πληθυσμών (βιοεξουσία),  είναι πολύ διφορούμενος, αν και έχει επικρατήσει η αντισυστημική και αντιεξουσιαστική ερμηνεία του. Γιατί από τη μία ο πανοπτισμός επιτυγχάνει να ελέγξει και να ρυθμίσει την κοινωνική πραγματικότητα με βάση την αξία της ζωής και της παραγωγικότητας και όχι την απειλή του θανάτου και της ανομιμοποίητης βίας, από την άλλη δεν παύει να είναι ένα σύστημα εξουσίας που υποβάλλει συγκεκριμένες αλήθειες και πρακτικές που δύσκολα αμφισβητούνται. Το παράδειγμα της πρόσφατης πανδημίας και των διαφόρων μορφών θεμιτής παρακολούθησης του πληθυσμού για το καλό της δημόσιας υγείας είναι μια καλή περίπτωση για να κατανοήσει κανείς ότι ο πανοπτισμός έχει και θετική και αρνητική διάσταση ως προς τις μορφές εξουσίας που μπορεί να επιφέρει. Αυτό που ζήσαμε στη Δύση (όσοι ήμασταν τυχεροί) σε σχέση με αυτό που ζήσανε στην Κίνα είναι διαφορετικό γιατί στηρίζεται σε άλλες μορφές εφαρμογής της πανοπτικής εξουσίας. Η μία οδήγησε σε σωτηρία χιλιάδων ανθρώπων ενώ η άλλη διευκόλυνε την επιβολή μεγαλύτερου αυταρχισμού εκεί που  ήδη ανθούσε.

Ο πανοπτισμός είναι η μία πλευρά, μάλλον η παλιότερη, του νομίσματος της διαρκούς δυνατότητας για παρακολούθηση που προσφέρει η τεχνολογία. Όπως πολλοί κοινωνιολόγοι και επικοινωνιολόγοι έχουν σημειώσει, η άλλη πτυχή του φαινομένου είναι το «συνοπτικό», δηλαδή η δυνατότητα που δίνει η τεχνολογία και τα μέσα επικοινωνίας σε όλους, ανεξαρτήτως κοινωνικής και πολιτικής θέσης, να γίνουν «επιτηρητές» των άλλων και κυρίως αυτών που έχουν μεγαλύτερη επιρροή, δηλαδή της οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής ελίτ. Η ίδια η σκανδαλοθηρική δημοσιογραφία αποτέλεσε ένα από τα παλαιότερα εργαλεία του «συνοπτικού». Τα διάφορα έντυπα και διαδικτυακά ταμπλόιντ ανά τον κόσμο, εδώ και δεκαετίες βάζουν στο στόχαστρο επιφανή πρόσωπα και εξιχνιάζουν κάθε στιγμή της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής τους, καθιστώντας τους αναγνώστες τους γνώστες, ελεγκτές και εν τέλει ρυθμιστές της φήμης αυτών των διασημοτήτων.

Η εποχή των social media επέφερε ακόμη μεγαλύτερη ορατότητα όλων έναντι όλων και δημιούργησε όχι μόνο νέους διαμορφωτές της κοινής γνώμης εκτός των συστημικών μέσων (influencers) αλλά και πολύ σκληρούς μαζικούς ελέγχους των σκέψεων και των δράσεων μεμονωμένων προσώπων ακόμη και φορέων. Από το Μe Τοo μέχρι το cancel culture, η αντιστροφή της πυραμίδας στην παρακολούθηση έφερε συνταρακτικά αποτελέσματα, άλλοτε προς τον μεγαλύτερο εκδημοκρατισμό και τη λογοδοσία, άλλοτε προς νέες μορφές ολοκληρωτισμού υπό τον μανδύα ενός ακραίου δικαιωματισμού. Σε κάθε περίπτωση οι πολλοί συχνότερα παρακολουθούν τους λίγους και όχι το αντίστροφο (όπως διατείνονται οι υποστηρικτές του πανοπτικού) στη σημερινή πραγματικότητα.

Το γεγονός ότι στον 21o αιώνα οι νέες τεχνολογίες έκαναν δυνατό τον πολλαπλασιασμό του συνοπτικού συνέβαλε τα μέγιστα στη διαμόρφωση της επικοινωνιακής και πολιτισμικής συνθήκης του χάους, όπως εύστοχα έχει παρατηρήσει ο Brian McNair. Μια συνθήκη που μετά από δεκαετίες έχει βάλει σε πλήρη αμφισβήτηση τα όσα γνωρίζαμε για το πώς λειτουργούν τα μέσα επικοινωνίας και έχει οδηγήσει στη διαπίστωση της αδυναμίας τους να επιβάλουν συγκεκριμένες ιδέες και αξίες ή να επιφέρουν κοινωνικές και πολιτικές συναινέσεις όπως στον 20ο αιώνα.

Αυτή η χαοτική συνθήκη δημιουργεί τις εύλογες αλλά και πολλές φορές υπόγειες προσπάθειες ανάκτησης του ελέγχου της πληροφορίας. Μια προσπάθεια επιστροφής και αναδιάταξης του πανοπτικού, με άλλα λόγια. Όλα αυτά τα νόμιμα, ημινόμιμα ή παράνομα application που έρχονται να παρακολουθήσουν σημαντικά ή ασήμαντα πρόσωπα, είναι προέκταση της χαοτικής τεχνολογικής και επικοινωνιακής συνθήκης αλλά και εργαλεία συγκεκριμένων παιχτών στην προσπάθειά τους να την εκμεταλλευτούν για πολύ διαφορετικούς και σε ορισμένες περιπτώσεις αλληλοπλεκόμενους σκοπούς. Η περίπτωση του πληροφοριακού πολέμου που ασκεί εδώ και χρόνια η Ρωσία στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της νέα διαχείρισης του χάους προς την εγκαθίδρυση της μετα-αλήθειας και της γενικευμένης καχυποψίας στους δημοκρατικούς φιλελεύθερους θεσμούς.

Δεν ξέρουμε εάν θα μάθουμε ποτέ την πλήρη αλήθεια γύρω από τις διαπιστωμένες παρακολουθήσεις του τελευταίου διαστήματος. Με την περιβόητη επίκληση του εθνικού απορρήτου φαντάζει απίθανο, να ξεφύγουμε από την ατέρμονη σεναριολογία που θα εξυπηρετεί μόνο συγκεκριμένες κομματικές σκοπιμότητες. Μπορούμε, όμως, σχετικά εύκολα να καταλάβουμε από όσα βλέπουν το φως τη δημοσιότητας, όχι από την προπαγανδιστική αλλά από τη σοβαρή ερευνητική δημοσιογραφία (π.χ. insidestory), ότι οι τελευταίες παρακολουθήσεις δεν προέκυψαν ακριβώς από τις εντολές ενός Μεγάλου Αδελφού που αποφάσισε να παρακολουθεί πολιτικούς του αντιπάλους για να τους εκβιάζει ή να τους έχει υπό πλήρη έλεγχο. Δεν έχουμε να κάνουμε, όπως θα θυμούνται οι παλιότεροι, με το φαινόμενο Τόμπρα ή Μαυρίκη όπου ένας παρακρατικός μηχανισμός παρακολουθεί τηλέφωνα διαφόρων στόχων. Προφανώς και υπάρχει ένα κύκλωμα και κάποιοι πρωταγωνιστές στις παρακολουθήσεις αυτές, αλλά το «κύκλωμα» αυτό είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς αν εξυπηρετούσε απλά κυβερνητικές σκοπιμότητες ή ένα πολύ πιο σύνθετο πλέγμα ιδιωτικών και πολιτικών, εθνικών ή υπερεθνικών συμφερόντων. Ένα κύκλωμα που προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τις χαοτικές σύγχρονες τεχνολογίες για παροντικά και μελλοντικά οφέλη. Και που τελικά συνδέει τη συνοπτική και πανοπτική μας πραγματικότητα.