Στις αρχές του 21ου αιώνα η παγκόσμια τάξη άρχισε να αμφισβητείται ολοένα και πιο έντονα. Στον πολιτικό τομέα, η τρομοκρατική επίθεση του Σεπτεμβρίου 2001 κλόνισε το παγκόσμιο σύστημα ασφάλειας αναδεικνύοντας την ύπαρξη μη κρατικών δυνάμεων, όπως οι διεθνείς τρομοκρατικές οργανώσεις, που είναι σε θέση να απειλήσουν ισχυρά κράτη με επιθέσεις σε κρίσιμες υποδομές. Το 2022, παραβιάστηκαν με τη ρωσική στρατιωτική επέμβαση στην Ουκρανία η εδαφική ακεραιότητα και τα κυριαρχικά δικαιώματα ανεξάρτητου κράτους-μέλους των Ηνωμένων Εθνών.
Η πανδημία του COVID-19 ανέδειξε ένα ακόμα ευάλωτο στοιχείο του παγκόσμιου συστήματος, την αδυναμία αποτελεσματικής πρόληψης και ελέγχου υγειονομικών κινδύνων.
Η κλιματική αλλαγή αποτελεί διαρκή υπόμνηση του επισφαλούς περιβάλλοντος στο οποίο ζούμε.
Στον οικονομικό τομέα, η χρηματοοικονομική κρίση που ξέσπασε το 2007 έθεσε σε αμφισβήτηση τη σταθερότητα του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος.Ο νεοφιλελεύθερος«υπερ-καπιταλισμός» που εδραιώθηκε στο τέλος του περασμένου αιώνα διεύρυνε τις οικονομικές ανισότητες. Η κατανομή των ωφελειών από την αύξηση του πλούτου ήταν εξαιρετικά άνιση. Οι κερδισμένοι ήταν οι υπερ-πλούσιοι σε παγκόσμια κλίμακα και οι εργαζόμενοι στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αντίθετα, τα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα και οι μεσαίες τάξεις στις προηγμένες δημοκρατίες δεν βελτίωσαν τις συνθήκες της ζωής τους αλλά, αντίθετα, βλέπουν τις θέσεις απασχόλησης να μειώνονται λόγω του συνδυασμού του εντεινόμενου διεθνούς ανταγωνισμού και της τεχνολογικής αλλαγής.
Τεράστια χάσματα ανέκυψαν ανάμεσα σε εισοδηματικές ομάδες: To 2018, η συμμετοχή του πλουσιότερου 1% του πληθυσμού στο συνολικό εισόδημα στις Ηνωμένες Πολιτείες έφτασε στο 20% σε σύγκριση με μόνο 13% για το φτωχότερο 50% του πληθυσμού.
Οι κοινωνικές αναταράξεις επηρέασαν τις πολιτικές διαδικασίες. Αυξανόμενος θυμός και αγωνία σε Ευρώπη και Αμερική για τις διευρυνόμενες ανισότητες αποσταθεροποίησαν τα πολιτικά συστήματα δημιουργώντας ευκαιρίες για ανταγωνιστές στην Άκρα Δεξιά και Αριστερά.
Αντι-φιλελεύθερα κινήματα της Άκρας Δεξιάς προβάλλουν τον εθνικισμό, διάκεινται εχθρικά απέναντι στους μετανάστες και αμφισβητούν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ανοίγοντας το δρόμο προς τον αυταρχισμό.
Η οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας που έχει προκληθεί στις αρχές αυτού του αιώνα από κοινωνικές αναταράξεις και πολιτική αποσταθεροποίηση καταγράφεται στις εκθέσεις διεθνών ερευνητικών οργανισμών. Ο μέσος παγκόσμιος δείκτης δημοκρατίας πέφτει διαρκώς την τελευταία δεκαπενταετία.
Λιγότερο από 6% του παγκόσμιου πληθυσμού κατοικεί σε μια «πλήρη δημοκρατία». Περισσότερο από το ένα τρίτο ζει σε αυταρχικά, καταπιεστικά καθεστώτα.
Η διεύρυνση των ανισοτήτων έχει οδηγήσει όχι μόνο σε πολιτικές ανακατατάξεις, αλλά και σε βαθιές ιδεολογικές μεταστάσεις. Έννοιες, όπως Αριστερά και Δεξιά, επαναπροσδιορίζονται. Στο αποκαλούμενο «προοδευτικό» άκρο, τα κομμουνιστικά κόμματα τείνουν να εξαφανιστούν, ενώ η σοσιαλδημοκρατία χάνει συνεχώς έδαφος τόσο στη μάχη της εξουσίας όσο και στη μάχη των ιδεών.
Στο συντηρητικό άκρο, τα καθιερωμένα κόμματα της κεντροδεξιάς επιβιώνουν στις περισσότερες χώρες, αλλά βρίσκονται σε φθίνουσα πορεία και απειλούνται από την άνοδο ακροδεξιών σχηματισμών (ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ στη Γαλλία, ΑΔΕΛΦΙΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ). Στις Ηνωμένες Πολιτείες το ΡΕΠΟΥΜΠΛΙΚΑΝΙΚΟ κόμμα μεταλλάσσεται με ταχείς ρυθμούς σε ένα ακραίο συντηρητικό κόμμα με αμφισβητούμενη προσήλωση στις δημοκρατικές αρχές.
Οι ομάδες χαμηλού εισοδήματος εγκαταλείπουν τον χώρο της κεντροαριστεράς αναζητώντας πολιτική στέγη σε εθνικιστικά ακροδεξιά κόμματα, με έντονα στοιχεία λαϊκισμού. Οι πρόσφατες νίκες της Ακροδεξιάς στην Ιταλία και Δεξιού συνασπισμού με δεσπόζουσα θέση της Ακροδεξιάς στη Σουηδία εκπέμπουν σήμα κινδύνου.
Οι εξελίξεις αυτές επιδεινώνουν τις προοπτικές αντιμετώπισης των προκλήσεων της νέας εποχής. Δημιουργούν πρόβλημα διακυβέρνησης, γιατί ο λαϊκισμός και ο καταγγελτικός λόγος δεν επιλύουν, αντίθετα προσθέτουν προβλήματα.
Για να ξεπεραστεί η σημερινή πολιτική και ιδεολογική κρίση θα χρειαστούν πολιτικοί οργανισμοί και ηγεσίες με ικανότητα ανανέωσης ιδεών και προγραμμάτων καθώς και ενεργοποίησης των πολιτών. Χρειάζεται ανασύνταξη δυνάμεων και ανασυγκρότηση του πολιτικού χάρτη.
Κυρίαρχο είναι το θέμα των ανισοτήτων. Πρέπει να χρησιμοποιηθούν όλα τα διαθέσιμα μέσα για να περιοριστούν δραστικά. Η φορολογία πρέπει να γίνει πολύ προοδευτικότερη. Οι βασικές δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες της υγείας και της παιδείας πρέπει να αναβαθμιστούν ποιοτικά και να εξασφαλιστεί η πρόσβαση όλων σε αυτές ώστε κανένας πολίτης να μην αισθάνεται ότι βρίσκεται σε μειονεκτική θέση σε σχέση με όσους μπορούν να απολαμβάνουν τις υπηρεσίες του ιδιωτικού τομέα.
Ο άξονας της κοινωνικής δικαιοσύνης θα είναι κυρίαρχος σε ό,τι αφορά τη διάκριση Αριστεράς - Δεξιάς. Η ανασυγκρότηση του πολιτικού χάρτη θα είναι επίπονη. Είναι όμως απαραίτητη. Δεν μπορούν να ληφθούν σωστές αποφάσεις στο σημερινό χαοτικό τοπίο.
Αυτό που συμβαίνει στην Ιταλία είναι δηλωτικό των κινδύνων που ενεδρεύουν. Τα προβλήματά της παραμένουν άλυτα για δεκαετίες. Κυβερνήσεις εναλλάσσονται κάθε ένα ή δύο χρόνια, εξαντλώντας τα όρια του πολιτικού φάσματος από την κεντροαριστερά έως την ακροδεξιά, με ενδιάμεσους σταθμούς τεχνοκρατικές κυβερνήσεις. Η Ιταλία φαίνεται να δοκιμάζει όλες τις πολιτικές συνταγές, αλλά και τις αντοχές της δημοκρατίας στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Σε αυτό το τέλμα κινδυνεύουμε να πέσουμε και εμείς στην Ελλάδα, αν οδηγηθούμε σε ακυβερνησία ή σε ακραία πόλωση. Το σύστημα πρέπει να ανασυνταχθεί ώστε να προσφέρει καθαρές επιλογές στους πολίτες και συγχρόνως να επανασυνδεθεί με το νήμα του πραγματικού εκσυγχρονισμού. Η ελληνική κεντροδεξιά κάνει κάποιες προσπάθειες τα τελευταία χρόνια σε αυτήν την κατεύθυνση. Η κεντροαριστερά, που θα μπορούσε να ηγηθεί σε αυτόν τον αγώνα, έχει μεγάλο ανήφορο μπροστά της.
18°
