Η αισθητική του ολοκληρωτισμού

Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα είναι αυτό που λέει το όνομά τους: Απαιτούν τον έλεγχο όλων των πτυχών της ζωής και εισέρχονται ακόμα και στις ιδιωτικές στιγμές, μέσα στο σπίτι των «υπηκόων» τους. Είναι, λοιπόν, αναμενόμενη και η ανάγκη τους να κυριαρχήσουν στις αισθητικές επιλογές των Πολιτών.

Γι’ αυτό, χρησιμοποιούν την προσωπολατρία, τη λογοκρισία, την ωραιοποίηση του καθεστώτος και την προπαγάνδα. Τα αισθητικά πρότυπα του ολοκληρωτισμού, έχουν σκοπό να εντυπωσιάσουν και να καταστείλουν τα ερωτήματα, αντί να δημιουργήσουν πνευματικό περιβάλλον αμφισβήτησης. Όπως έγραφε ο Milan Κundera: «Ο αληθινός αντίπαλος  του ολοκληρωτικού kitsch είναι ο άνθρωπος που θέτει ερωτήσεις». Οπότε, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα αντικαθιστούν κάθε ικανό καλλιτέχνη με ανίκανα ανδρείκελα που διακρίνονται για την νομιμοφροσύνη τους και τις ικανότητές τους στο να υμνούν τον «ηγέτη».

Οι εύκολοι συμβολισμοί, η προσανατολισμένη αισθητική, τα εύπεπτα νοήματα, η κρατική χρηματοδότηση και η ανάγκη για μαζική κατανόηση των αισθητικών επιλογών του καθεστώτος, αποτελούν εύφορο έδαφος για την ανάπτυξη του καθεστωτικού kitsch. Η Τέχνη του ολοκληρωτισμού είναι απλοϊκή, για να μπορεί να εισέλθει σε κάθε σπίτι μετατρεπόμενη έτσι σε εργαλείο πολιτικής προπαγάνδας. O καλλιτεχνικός πειραματισμός, τα ερωτήματα και το νοηματικό περιεχόμενο εξοβελίζονται εις βάρος της «εικόνας» ως εύπεπτου εργαλείου κοινωνικού ελέγχου. Η αφηρημένη τέχνη υποχωρεί έναντι της απεικονιστικής αναπαράστασης και της προσπάθειας άσκησης ελέγχου στα φρονήματα και τις κοινωνικές αντιλήψεις των Πολιτών. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα παρουσιάζουν πολλά κοινά σημεία μεταξύ τους ως προς τις αισθητικές τους αποτιμήσεις και την πολιτική τους έναντι της Τέχνης.

Χαρακτηριστικά, οι παραστάσεις της χούντας στο Καλλιμάρμαρο έχουν μείνει αξέχαστες και αποτελούν τυπική περίπτωση ολοκληρωτικού kitsch, υπερβολικού, προπαγανδιστικού, ανάλαφρου, εύπεπτου, ισοπεδωτικού. Οι προετοιμασίες για να πάρουμε πίσω την Πόλη, έμοιαζαν με τσίρκο, όπως απεδείχθη και στην πλήρη αποσάθρωση της επιστράτευσης του 1974. Αναμενόμενη είναι και η προσωπολατρία του «ηγέτη», του «μεγάλου τιμονιέρη» ή του «πατερούλη» που λαμβάνει χαρακτηριστικά εκκοσμικευμένης θρησκείας.

Η επικράτηση της εικόνας έναντι του νοήματος, των απλοϊκών «απαντήσεων» έναντι των ερωτημάτων, της τηλεοπτικής αυτοκρατορίας της εικόνας έναντι της αμφισβήτησης, αποτελεί αυτοσκοπό του κάθε τύραννου. Η αρρωστημένη εμμονή των χουντικών με τις κακόγουστες τελετές προγονοπληξίας αναλύεται από τον Δ. Ραυτόπουλο στο άρθρο του «Το κιτς ως φασιστόμετρο». Η εικόνα, η συγκίνηση και η ρηχότητα της νοηματοδοσίας είχαν την «τιμητική» τους, αφού η κριτική σκέψη αποτελεί εχθρό για τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Χωρίς αιδώ το ομολογούσε ο Α. Hitler: «Η σκέψη δεν υπάρχει παρά σε συνάρτηση με τις εντολές που δίνει κανείς ή παίρνει».

Κι έτσι, ας μην υποτιμάμε και την σημερινή απόλυτη επικράτηση της εικόνας, της συγκινησιακής πανούκλας και της επιφανειακής αντιμετώπισης των πραγμάτων, αφού όπως έλεγε η η Hannah Arendt «Η ρηχή σκέψη κάνει δυνατή την εξάπλωση του κακού». Η αρετή και η σεμνότητα είναι αθόρυβες και «κοκκινίζουν». Αντιθέτως, οι «γιορτές πολεμικής αρετής» των καθεστώτων ήταν υπερφίαλες και ξεδιάντροπες. Προσέφεραν στους χουντικούς «δύναμη διά της χαράς». Παρόμοια χαρακτηριστικά απαντώνται και σήμερα, τόσο συχνά πια, που σύντομα θα αδυνατούμε να διακρίνουμε το kitsch, διότι οι αισθητικές «αξίες» των χουντικών έχουν πλέον επικρατήσει. Κι όπως έγραφε εύστοχα ο Χ. Βακαλόπουλος: «Ίσως είναι η τελευταία φορά που μιλάμε για κιτς, στο εξής το πρόβλημά μας θα είναι η αδυναμία εντοπισμού του»

Η δημόσια αισθητική τραυματίζεται καθημερινά σε τέτοια έκταση και συχνότητα πλέον, που το μάτι μας αδυνατεί να διακρίνει κάποια αισθητική διαφορά και αυτό αποτελεί και σημείο προβληματισμού ως προς τον εκφασισμό πτυχών της κοινωνικής μας ζωής, με σαφέστατη ανοσία μας και εικόνες μιθριδατισμού μας έναντι της χυδαιότητας. Η επέλαση της «ροζ λογοτεχνίας», όπως εύστοχα την περιγράφει η Εύα Στάμου, η επιδερμική και ανάλαφρη «carefree» συζήτηση που δεν δύναται και δεν επιθυμεί να εισέλθει στη νοηματική ανάλυση και η «αυτοκρατορία της εικόνας», λίγο απέχουν από τις ολοκληρωτικές πρακτικές. Συχνά μάλιστα, θα συναντήσουμε την πολιτική άποψη ότι «όλα είναι επικοινωνία» η οποία συρράπτει μισές αλήθειες και ατελείς συλλογισμούς για να επιτύχει τον σκοπό, «αγιασμένο» με οποιοδήποτε μέσον.

Οι πρακτικές και η αισθητική των ολοκληρωτικών καθεστώτων, αποτελούν κοινό τόπο σήμερα και αυτό οφείλει να αποτελέσει σημείο προβληματισμού των ενεργών πολιτών ανά τον κόσμο.