Πόσο ελεύθερη είναι η επιλογή που στιγματίζει σε μία κλειστή κοινωνία;

Το 1951 ο Αμερικανοπολωνός κοινωνικός ψυχολόγος Σόλομον Ας συγκέντρωσε ομάδες 8 ατόμων για να συμμετέχουν σε ένα απλό πείραμα «αντίληψης», όπως τους ειπώθηκε. Στην πραγματικότητα όμως, επτά από τους οκτώ συμμετέχοντες σε κάθε ομάδα ήταν ηθοποιοί και γνώριζαν ότι ο πραγματικός σκοπός του πειράματος ήταν να διερευνηθεί η αντίδραση του πραγματικού υποκειμένου της έρευνας, του όγδοου συμμετέχοντα, στη δική τους συμπεριφορά.

Σε κάθε ομάδα παρουσιάστηκε μία κάρτα που είχε επάνω της τυπωμένη μία παχιά μαύρη γραμμή, και στη συνέχεια μία δεύτερη κάρτα, που είχε επάνω της τυπωμένες τρεις παχιές γραμμές, A, B και C. Mία από τις τρεις αυτές γραμμές είχε το ίδιο μήκος με την γραμμή στην πρώτη κάρτα, μία ήταν εμφανώς πιο μικρή και μία εμφανώς πιο μεγάλη.

Κάθε ένας από τους οκτώ συμμετέχοντες σε κάθε ομάδα κλήθηκε να πει δυνατά ποια γραμμή της δεύτερης κάρτας ήταν κατά την αντίληψή του ίση σε μήκος με τη γραμμή στην πρώτη κάρτα. Πριν την έναρξη του πειράματος, είχαν δοθεί συγκεκριμένες οδηγίες στους ηθοποιούς για τις απαντήσεις που έπρεπε να δίνουν κάθε φορά. Ορισμένες φορές απαντούσαν σωστά και ορισμένες λανθασμένα. Οι ερευνητές είχαν τεχνηέντως τοποθετήσει τους συμμετέχοντες στην αίθουσα κατά τρόπο που ο πραγματικός φοιτητής-υποκείμενο του πειράματος απαντούσε τελευταίος κάθε φορά.

Έγιναν 18 γύροι. Στους δύο πρώτους, τόσο οι ηθοποιοί όσο και οι πραγματικοί φοιτητές έδωσαν την προφανή σωστή απάντηση. Στον τρίτο γύρο όλοι οι ηθοποιοί έδωσαν την ίδια λανθασμένη απάντηση, και τους υπόλοιπους 15 γύρους (μέχρι τη συμπλήρωση των 18) έδωσαν συντονισμένα την ίδια λανθασμένη απάντηση 11 φορές. Αυτοί οι 15 τελευταίοι γύροι ήταν το πραγματικό πείραμα, καθώς ο Ας ήθελε να διερευνήσει πόσοι από τους πραγματικούς φοιτητές θα συντάσσονταν με την εμφανώς λανθασμένη απάντηση της πλειονότητας.

Ταυτόχρονα, πραγματικοί φοιτητές συμμετείχαν και σε μία ομάδα ελέγχου (control group) και καλούνταν να απαντήσουν στο ίδιο ερώτημα, όντας όμως μόνο με έναν ερευνητή (που δεν εξέφραζε άποψη)σε ένα δωμάτιο. Οι διαφορές μεταξύ των γραμμών στην δεύτερη κάρτα ήταν τόσο εμφανείς, που υπό κανονικές συνθήκες το αναμενόμενο ποσοστό σωστών απαντήσεων ήταν σχεδόν 100%. Πράγματι, στην ομάδα ελέγχου το ποσοστό λανθασμένων απαντήσεων ήταν λιγότερο από 1%.

Στις ομάδες με τους ηθοποιούς, το ποσοστό των απαντήσεων των φοιτητών που συντάχθηκαν με την λανθασμένη απάντηση της πλειονότητας ήταν 36,8%. Ένα 5% των φοιτητών πάντα συντασσόταν με την πλειονότητα, παρά το εμφανές λάθος. Ένα 25% δεν συντάχθηκαν ούτε μία φορά. Συνολικά πάντως, το 75% των συμμετεχόντων έδωσαν τουλάχιστον μία λανθασμένη απάντηση σε έναν από τους 12 γύρους. Το πείραμα ολοκληρώθηκε με συνεντεύξεις με κάθε συμμετέχοντα, ώστε να διερευνηθούν οι λόγοι για τους οποίους είχε δώσει τις απαντήσεις που είχε επιλέξει.

Ο Σολομών Ας προχώρησε και σε διάφορες παραλλαγές του πειράματός του, πάντα με στόχο να διερευνήσει το πώς και γιατί οι άνθρωποι συμμορφώνονται με την θέση της ομάδας στην οποία είναι ενταγμένοι, ακόμα και όταν αντιλαμβάνονται ότι αυτή είναι λανθασμένη. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι οι άνθρωποι τείνουν να επηρεάζονται από άλλους ανθρώπους μέσα στις ομάδες στις οποίες ανήκουν, διότι έτσι αισθάνονται ότι γίνονται πιο αρεστοί και αποδεκτοί. Οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα και με αυτόν τον τρόπο ενδυναμώνουν την αίσθηση του ανήκειν. 

Ο ίδιος ο Ας σχολίασε «Το γεγονός ότι βρήκαμε ότι η τάση του κομφορμισμού στην κοινωνία μας είναι τόσο έντονη... είναι θέμα ανησυχίας. Εγείρει ερωτήματα σχετικά με τους τρόπους εκπαίδευσής μας και τις αξίες που καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας… Πρέπει να μας ανησυχεί το γεγονός ότι έξυπνοι, καλοπροαίρετοι νέοι είναι πρόθυμοι να πουν το άσπρο μαύρο».

Ας πάρουμε τώρα ένα 12χρονο κορίτσι που ζει σε ένα προάστιο της Μασσαλίας. Η συντριπτική πλειονότητα των κατοίκων είναι δεύτερης και τρίτης γενιάς μετανάστες από το Μαγκρέμπ. Οι γιαγιάδες δεν μιλούν γαλλικά. Οι γυναίκες καλύπτονται όταν βγαίνουν από το σπίτι – οι μεγαλύτερες δεν βγαίνουν πολύ. Οι περισσότερες δεν εργάζονται. Ο μπαμπάς του κοριτσιού είναι «ο αρχηγός της οικογένειας» και ο λόγος του είναι νόμος. Έχει δύο μεγαλύτερους αδελφούς, οι οποίοι έχουν μεγαλώσει με την πεποίθηση ότι η δική της συμπεριφορά καθορίζει την τιμή της οικογένειας και την υπόληψη που αυτή απολαμβάνει στην κλειστή τους κοινωνία. Έχει ακούσει πόσο υποτιμητικά μιλάνε πολλοί άντρες για γυναίκες που δεν συμμορφώνονται με τις αντιλήψεις της κοινότητας. Αλλά δεν βλέπει πολλές τέτοιες γυναίκες στη γειτονιά.

Ας αναρωτηθούμε αν αυτό το κορίτσι επιλέγει πραγματικά ελεύθερα να καλύψει το σώμα της και τα μαλλιά της μεγαλώνοντας.

Οι περισσότερες ανθρώπινες συμπεριφορές αποκτούν νόημα εντός του κοινωνικού πλαισίου μέσα στο οποίο αναπτύσσονται. Είναι λάθος να τις μελετούμε και να προσπαθούμε να τις εξηγήσουμε εκτός αυτού του πλαισίου.