Περεστρόικα και Γκλάσνοστ: Οι δυο μεταρρυθμίσεις που οραματίστηκε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο άνθρωπος που έβαλε τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο χωρίς αιματοχυσία, αλλά απέτυχε να αποτρέψει την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης πέθανε στις 30 Αυγούστου 2022 σε ηλικία 91 ετών. Ήταν ο τελευταίος πρόεδρος της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, υπεύθυνος για την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την επανένωση της Γερμανίας. Συνεργάστηκε με τη Δύση σε μια προσπάθεια πυρηνικού αφοπλισμού και λήξης της κούρσας των εξοπλισμών. Υπήρξε ηγέτης της ΕΣΣΔ από το 1985 μέχρι και το 1991. Εισήγαγε αλλαγές με σκοπό να αναζωογονήσει τη σοβιετική κοινωνία αλλά κατέληξε να απελευθερώσει δυνάμεις οι οποίες κατέληξαν στην πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ πέθανε μετά από μακροχρόνια ασθένεια σύμφωνα με ανακοίνωση του κεντρικού νοσοκομείου της Μόσχας χωρίς όμως να δοθούν περισσότερες λεπτομέρειες.

Είκοσι πέντε χρόνια μετά την πτώση της ΕΣΣΔ ο «Γκόργκι» είχε δηλώσει στο Associated Press ότι δεν είχε περάσει ποτέ από το μυαλό του η σκέψη να χρησιμοποιήσει εκτεταμένη βία για να αποτρέψει τη διάλυση, διότι φοβόταν το χάος που θα επικρατούσε σε μια χώρα που διαθέτει πυρηνικές βόμβες. «Η χώρα ήταν γεμάτη όπλα και ήταν πολύ εύκολο να ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος», είχε πει.

Περεστρόικα και γκλάσνοστ: Οι πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ για τη Σοβιετική Ένωση

Η Περεστρόικα και η Γκλάσνοστ αποτελέσαν μια σειρά από πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις που σκοπό είχαν να επανεκκινήσουν την τελματωμένη σοβιετική οικονομία της δεκαετίας του 1980. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ως εμπνευστής και αρχιτέκτονάς τους είχε την επίβλεψη για τις πιο θεμελιώδεις αλλαγές από την εποχή της ρωσικής επανάστασης. Αλλά, ο βιαστικός και απότομος τρόπος που υλοποιήθηκαν αυτές οι μεταρρυθμίσεις σε συνδυασμό με την εσωτερική και εξωτερική αστάθεια είχαν ως αποτέλεσμα την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991. 

Τον Μάιο το 1985, δύο μήνες μετά από την άνοδό του στην εξουσία ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ σε ομιλία του στην Αγία Πετρούπολη, άσκησε δημόσια κριτική στο αναποτελεσματικό οικονομικό σύστημα της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν ο πρώτος κομμουνιστής ηγέτης ο οποίος προχώρησε σε μια τέτοια κίνηση. Σε μετέπειτα ομιλία του σε συνέδριο του κομμουνιστικού κόμματος το 1986, τόνισε την ανάγκη για πολιτική και οικονομική αναδόμηση την οποία ονόμασε περεστρόικα και ανήγγειλε μια νέα εποχή διαφάνειας, γνωστή ως γκλάσνοστ. Αλλά, μέχρι και το 1987 αυτές οι αρχικές προσπάθειες για μεταρρύθμιση δεν είχαν φέρει αποτελέσματα. 

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ χαλάρωσε τον κεντρικό έλεγχο πολλών επιχειρήσεων, επιτρέποντας σε κάποιους αγρότες και βιομήχανους να αποφασίσουν οι ίδιοι ποια προϊόντα θα παράγουν, σε τι ποσότητες και σε ποιες τιμές. Αυτό τους έδωσε το κίνητρο για αύξηση του κέρδους, αλλά ταυτόχρονα αυτή η χαλάρωση των μέτρων ήταν αντίθετη με τον αυστηρό έλεγχο των τιμών, θεμέλιο του σοβιετικού οικονομικού συστήματος. Ήταν μια κίνηση η οποία δυσαρέστησε υψηλόβαθμους αξιωματούχους οι οποίοι κατείχαν ισχυρές θέσεις στις κεντρικές επιτροπές.

Τον Μάιο του 1988 ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ εισήγαγε ακόμη πιο χαλαρά οικονομικά μέτρα τα οποία επέτρεψαν την δημιουργία περιορισμένων συνεταιριστικών επιχειρήσεων και οδήγησαν στην εμφάνιση ιδιωτικών εμπορικών καταστημάτων, εστιατορίων και κατασκευαστικών εταιριών. Ήταν η πρώτη φορά που εισήχθησαν στοιχεία της ελεύθερης αγοράς στη σοβιετική οικονομία από την εποχή του Λένιν και της οικονομικής του πολιτικής του 1922 μετά τον ρωσικό εμφύλιο πόλεμο.

Αλλά και σε αυτή την περίπτωση ο Γκορμπατσόφ δεν τόλμησε να προχωρήσει περισσότερο. Όπως δήλωσε ο ιστορικός και βιογράφος William Taubman, οι αλλαγές αυτές ήταν ένας τρόπος για να εισάγει την ιδιωτική επιχείρηση στη σοβιετική κοινωνία, χωρίς όμως να την ονομάσει έτσι. Στην πραγματικότητα ο όρος προσωπική ιδιοκτησία δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ. Πολλοί από αυτούς τους συνεταιρισμούς έγιναν η βάση για το ολιγαρχικό σύστημα που συνεχίζει να ασκεί εξουσία στη Ρωσία μέχρι και σήμερα.

Ο Γκορμπατσόφ επίσης προχώρησε σε άρση των περιορισμών για τις εισαγωγές προϊόντων από το εξωτερικό, διευκολύνοντας τις διαδικασίες και επιτρέποντας στους παραγωγούς και τους τοπικούς αξιωματούχους να παρακάμψουν το δυσκίνητο γραφειοκρατικό σύστημα της κεντρικής κυβέρνησης. Ενθάρρυνε τις δυτικές επενδύσεις και την συνεργασία με άλλες χώρες αν και μετέπειτα επανέφερε την αρχική του πολιτική η οποία όριζε ότι οι νέες επιχειρήσεις θα έπρεπε να είναι στην πλειοψηφία τους ρωσικές.

Έδειξε αυτοσυγκράτηση όταν οι ανθρακωρύχοι πίεζαν και ζητούσαν περισσότερα εργατικά δικαιώματα και ασφάλεια, με χιλιάδες από αυτούς να διαμαρτύρονται για την πολύ κακή κατάσταση της σοβιετικής βιομηχανίας κάρβουνου. Πάλι όμως δεν μπόρεσε να βρει λύση, όταν 300.000 ανθρακωρύχοι κατέβηκαν σε μαζικές απεργίες το 1991.

Πολλές από τις μεταρρυθμίσεις για την επανεκκίνηση της σοβιετικής οικονομίας έφεραν τα αντίθετα αποτελέσματα. Ο αγροτικός τομέας για παράδειγμα μπορούσε τις τελευταίες δεκαετίες να παρέχει τρόφιμα σε χαμηλές τιμές λόγω κρατικών επιδοτήσεων. Μετά από τις αλλαγές όμως οι αγρότες αναγκάστηκαν να αυξήσουν τις τιμές των προϊόντων τους σε απαγορευτικό βαθμό για πολλούς σοβιετικούς. Το δημόσιο χρέος και τα κρατικά έξοδα εκτοξεύτηκαν και η πίεση των εργατών για υψηλότερα μεροκάματα οδήγησαν σε πληθωρισμό.

Οι αντιδράσεις απέναντι στις πολιτικές του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης

Για αυτές τις μεταρρυθμίσεις ο Γκορμπατσόφ δέχτηκε πόλεμο από τη συντηρητική πλευρά, η οποία θεωρούσε ότι τράβαγε πολύ το σχοινί, αλλά και σφοδρή κριτική από την άλλη. Αρκετοί φιλελεύθεροι ζητούσαν την πλήρη κατάργηση των επιτροπών κεντρικού σχεδιασμού κάτι το οποίο ο Γκορμπατσόφ δεν δεχόταν. Οι πιο ριζοσπαστικοί επικριτές του τον κατηγορούσαν ότι δεν κινείται αρκετά γρήγορα για να δημιουργήσει μια οικονομία ελεύθερης αγοράς. Ο λόγος που δεν το έκανε ήταν ότι οι βιαστικές κινήσεις θα δημιουργούσαν χάος κάτι που όντως συνέβη υπό την ηγεσία του Μπόρις Γιέλτσιν.

Εκτός από τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις ο Γκορμπατσόφ προχώρησε και σε πολιτικές αλλαγές. Σε συνέδριο του κομμουνιστικού κόμματος το 1988 πίεσε για νέα μέτρα ζητώντας τις πρώτες πραγματικά δημοκρατικές εκλογές από την εποχή της ρωσικής επανάστασης το 1917. Τα σκληροπυρηνικά μέλη του κόμματος υποστήριξαν αυτήν την πρωτοβουλία καθώς πίστευαν ότι οι εκλογές θα αργήσουν να πραγματοποιηθούν δίνοντάς τους χρόνο να ελέγξουν την διαδικασία. Ο Γκορμπατσόφ όμως σε μια κίνηση αντιπερισπασμού ανακοίνωσε ότι οι εκλογές θα γίνουν μετά από μερικούς μήνες.

Αν και πολλά μέλη του κόμματος διατήρησαν τις βουλευτικές τους έδρες, πολλοί ηττήθηκαν από καινούργιους φιλελεύθερους υποψήφιους. Πολλοί αντιφρονούντες και πολιτικοί κρατούμενοι, όπως ο ακτιβιστής και κάτοχος Νόμπελ Φυσικής Αντρέι Ζαχάρωφ εκλέχτηκαν βουλευτές, εφαρμόζοντας μια δυτικού τύπου προεκλογική εκστρατεία.

Όταν το νεοσύστατο κοινοβούλιο συνεδρίασε για πρώτη φορά τον Μάιο του 1989 οι εφημερίδες, η τηλεόραση και το ραδιόφωνο αφιέρωσαν ατελείωτες ώρες εκπομπής στο συνέδριο το οποίο χαρακτηρίστηκε από έντονες διαμάχες και συγκρούσεις μεταξύ συντηρητικών και φιλελεύθερων. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής όλοι είχαν σταματήσει να εργάζονται εκείνη την ημέρα και είχαν καρφωθεί μπροστά στις οθόνες τους. Τα παράθυρα των σπιτιών ήταν ανοιχτά και μπορούσες να ακούσεις από το πεζοδρόμιο τις φωνές από τα debates. Τα μέσα ενημέρωσης είχαν φυσικά αποκτήσει νέες ελευθερίες στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων της γκλάσνοστ. Το αποτέλεσμα των εκλογών έδωσε τον Γκορμπατσόφ τη νίκη και έγινε ο πρώτος και μοναδικός πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης το 1990.

Όπως και με τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις έτσι και οι πολιτικές αλλαγές του Γκορμπατσόφ χαρακτηρίσθηκαν ως ανεπαρκείς. Πολλοί από τους νεοεκλεγέντες πολιτικούς της φιλελεύθερης παράταξης χρησιμοποίησαν την πολιτική τους θέση για να του ασκήσουν κριτική θεωρώντας ότι οι αλλαγές που είχαν γίνει είναι πολύ περιορισμένες. Και η αντίδραση των αντιπάλων τους ήταν αναμενόμενη. Τον Μάρτιο του 1988 η μεγαλύτερη εφημερίδα της Σοβιετικής Ένωσης Sovetskaya Rossiya δημοσίευσε άρθρο της χημικού Νίνα Ατρέγιεβα ασκώντας σφοδρή κριτική στον Γκορμπατσόφ και στην πολιτική της περεστρόικα ενώ ταυτόχρονα υποστήριξε τον Στάλιν. Το άρθρο με τίτλο «Δεν μπορώ να απαρνηθώ τις αρχές μου» γράφτηκε και εγκρίθηκε από υψηλόβαθμα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος και αποτέλεσε μία απόπειρα να αποσταθεροποιηθεί ο Γκορμπατσόφ.

Αυτές οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις επέτρεψαν τη δημιουργία διαφόρων πολιτικών κομμάτων. Σταδιακά, η αυτονομία και ο έλεγχος μεταφέρθηκε σε τοπικά και περιφερειακά σώματα και όχι στην κεντρική κυβέρνηση. Το αποτέλεσμα ήταν η αποδυνάμωση της βάσης των υποστηρικτών του κομμουνιστικού κόμματος το οποίο άρχισε να χάνει το μονοπώλιο της εξουσίας σε όλη την επικράτεια της Σοβιετικής Ένωσης.

Η παραίτηση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου

Η αποτυχία της περεστρόικα και της γκλάσνοστ επέσπευσε την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Μετά από δεκαετίες απολυταρχικού ελέγχου στις χώρες του ανατολικού μπλοκ η Σοβιετική Ένωση υπό την ηγεσία του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ χαλάρωσε τη λαβή της και το 1988 ανακοινώθηκε σε συνέδριο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών ότι το μέγεθος των σοβιετικών στρατευμάτων θα μειωθεί και η ΕΣΣΔ θα σταματήσει να επεμβαίνει στα εσωτερικά θέματα άλλων κρατών. Η ταχύτητα με την οποία κατέρρευσαν οι χώρες - δορυφόροι της ΕΣΣΔ ήταν αξιοσημείωτη. Με το τέλος του 1989 είχε γκρεμιστεί το Τείχος του Βερολίνου και η Γερμανία είχε μπει στον δρόμο για την επανένωση, ενώ σχετικά ειρηνικές επαναστάσεις έφεραν τη δημοκρατία σε χώρες όπως η Πολωνία, η Βουλγαρία, η Τσεχοσλοβακία και η Ρουμανία.

Καθώς οι μεταρρυθμίσεις των τελευταίων πέντε χρόνων τάραξαν τα θεμέλια του κομμουνιστικού κόμματος,  ο Γκορμπατσόφ σε μια προσπάθεια να βρει τις ισορροπίες μετατόπιζε τις θέσεις του ώστε να ικανοποιήσει τόσο τους συντηρητικούς όσο και τους φιλελεύθερους. Οι απόπειρές του για περισσότερη δυτική βοήθεια και υποστήριξη ειδικά από τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής Τζορτζ Μπους (του πρεσβύτερου) δεν εισακούστηκαν. Τον Αύγουστο του 1991 ένα πραξικόπημα από τα σκληρά μέλη του κόμματος σε συνεργασία με πράκτορες της KGB επιχείρησαν να απομακρύνουν τον Γκορμπατσόφ, ο οποίος κατάφερε να κρατηθεί στην εξουσία αν και προσωρινά. Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους μετά από σχεδόν εβδομήντα πέντε χρόνια από τη ρωσική επανάσταση, η Σοβιετική Ένωση έπαψε να υπάρχει. Ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου του 1991 και ο Ψυχρός Πόλεμος έφθασε στο τέλος του.