Ανελαστικότητες

Στη δεκαετία του 1970 σπούδασα Οικονομικά στις ΗΠΑ. Πολύ αργότερα έμαθα από διαπρεπή Έλληνα οικονομολόγο ότι είχε φοιτήσει, δέκα χρόνια πριν, στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Μού είπε ότι, αποφοιτώντας, αισθανόταν ότι δεν γνώριζε τίποτα για την πραγματική οικονομία. Έτσι συνέχισε πηγαίνοντας σε ξακουστό Business School, για να μάθει πιο χειροπιαστά πράματα. Δεν υπήρξε εφαλτήριο κάποιας χρυσοφόρας σταδιοδρομίας του στο χώρο των επιχειρήσεων: αντιθέτως, με τα εφόδια που απέκτησε, μελέτησε εις βάθος τις αθέμιτες πρακτικές των πολυεθνικών στον τομέα των υπο / υπερ τιμολογήσεων. Αν και συμμεριζόμουν την αίσθηση άγνοιας της οικονομικής πραγματικότητας, εγώ δεν ακολούθησα αντίστοιχη πορεία.

Τότε, όπως και σήμερα, ο πρωτοετής φοιτητής έρχεται με το καλημέρα αντιμέτωπος με την έννοια της «ελαστικότητας»: η σχετική καμπύλη δείχνει πόσο «ευαίσθητοι» είναι οι καταναλωτές ως προς τις αυξομειώσεις των τιμών. Αν μετά από αύξηση της τιμής κάποιου αγαθού οι καταναλωτές μειώνουν πολύ την ποσότητα που αγοράζουν, τότε έχουμε μεγάλη ελαστικότητα. Στην αντίθετη περίπτωση, έχουμε ανελαστικότητα: οι καταναλωτές δεν μπορούν εύκολα να στερηθούν αυτά τα αγαθά και τα μοσχοπληρώνουν, βρέξει χιονίσει.

Θυμήθηκα αυτά τα μάλλον βαρετά εισαγωγικά πρόσφατα, με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία και τις ενεργειακές του επιπτώσεις: αποκτούν απρόσμενη γεωπολιτική διάσταση, που ούτε υποψιαζόμουν ως φοιτητής. Λόγω του πολέμου και των κυρώσεων, ο όγκος εξαγωγών ρωσικού αερίου και πετρελαίου έπεσε: δεδομένου όμως ότι οι τιμές αυξήθηκαν θεαματικά, τα έσοδα του Κρεμλίνου καλά κρατούν, ακόμα και συνυπολογίζοντας ότι η Ρωσία πουλάει πετρέλαιο με έκπτωση σε διάφορες χώρες (λ.χ. Ινδία). Πράγματι, το εμπορικό ισοζύγιο της Ρωσίας εμφανίζει εσχάτως τεράστιο πλεόνασμα. Άρα, με τη συμπεριφορά της, η αγορά μοιάζει να υπονομεύει τις συγκεκριμένες κυρώσεις.

Παράλληλα, η έννοια της ανελαστικότητας αποκτά ευρύτερο νόημα, γειτνιάζοντας με το «path dependence», που στα ελληνικά μπορεί να αποδοθεί ως «αδράνεια», «πεπατημένη»: κάτι σαν αυλάκι, λούκι που διαμορφώθηκε στο παρελθόν και από το οποίο δύσκολα αποδεσμεύεσαι. Υπό το πρίσμα αυτό, μπορούμε να εξετάσουμε τη δυσκολία προσαρμογής της ευρωπαϊκής οικονομίας σε έναν κόσμο δίχως άφθονο και φθηνό αέριο / πετρέλαιο: καθώς η νέας κοπής Οστπολιτίκ τείνει να κακοφορμίσει, η Γερμανία μετατρέπεται σε ασθμαίνουσα ατμομηχανή της Ευρώπης,  πληρώνοντας το κόστος παλαιότερων επιλογών Σρέντερ και Μέρκελ. Προβλήματα «μετάβασης», λοιπόν: όχι στον σοσιαλισμό ή (αργότερα) στον καπιταλισμό αλλά, πολύ απτά και πεζά, σε μια ενεργειακά ανεξάρτητη οικονομία: ζητούμενο που σημαίνει κυρίως ανανεώσιμες πηγές αλλά (ποιος ξέρει;) ίσως και πυρηνικούς αντιδραστήρες…

Κατ’ εξοχήν σύμβολο της παρούσας δυσκαμψίας και δυστοκίας, είναι ο εμβληματικός αγωγός αερίου Nord Stream 2. Αγκυροβολημένος στον πυθμένα της Βαλτικής, δεν μετακινείται με τίποτα, συμβολίζοντας μια «παγωμένη» αλληλεξάρτηση αγοραστή-πωλητή. Κινδυνεύει να μείνει ανενεργός στο διηνεκές, με την απόσβεση του τεράστιου κόστους κατασκευής του στις καλένδες (κυριολεκτικά βυθισμένα κόστη-sunk costs…): κουφάρι και ενθύμιο μιας εποχής αθώας ευμάρειας. Μιας ευμαρούς αθωότητας η οποία μας αποχαιρετά με φρενήρεις ρυθμούς, που αναδεικνύουν ποικίλες ανελαστικότητες / αδράνειες. Ενδεικτικά:

Α. Τεχνικές: πώς αντικαθίστανται αυτές οι πάλαι ποτέ σταθερές ροές, πόσο υγροποιημένο αέριο μπορούμε να αγοράσουμε / αποθηκεύσουμε εναλλακτικά; Πόσο γρήγορα μπορούν να φτιαχτούν οι απαραίτητοι τερματικοί σταθμοί;

Β. Οικονομικές: πώς προσαρμοζόμαστε στη νέα αυτή ενεργειακή κρίση και στον πληθωρισμό που επανεμφανίζεται δριμύς; Διότι είχαμε καλομάθει, νομίζοντας ότι έχει εξαλειφθεί δια παντός. Κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες ψάχνονται.

Γ. Πολιτικές: πώς διαχειριζόμαστε το πρόβλημα της ακρίβειας στις αναπτυγμένες χώρες και της επερχόμενης επισιτιστικής κρίσης στις φτωχές; Η κατάσταση εγκυμονεί κοινωνικές εκρήξεις και αστάθεια κινδυνεύοντας, μεταξύ άλλων, να εκτοξεύσει τις μεταναστευτικές ροές.

Δ. Θεσμικές: ήδη από την έκρηξη της πανδημίας και ακόμη περισσότερο τώρα με τον πόλεμο, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, συνηθισμένοι στη βραδύτητα των γραφειοκρατικών τους διαδικασιών, καλούνται να αντιδράσουν γοργά, αποφασιστικά. Η νωχέλεια παρήλθε, ίσως ανεπιστρεπτί. Το περίμεναν άραγε τα υπεύθυνα πρόσωπα σε Επιτροπή, Συμβούλιο, Κοινοβούλιο, όταν το 2019 αναλάμβαναν καθήκοντα;

Ε. Ιδεολογικές: πώς προσαρμόζουμε τη σκέψη μας για να προσεγγίσουμε αυτόν το νέο ψυχρό πόλεμο που έχει εισβάλει στη ζωή μας; Η ένδεια στην κατανόηση / πρόβλεψη της ρωσικής συμπεριφοράς είναι εμφανής, η δε επιστράτευση αντιλήψεων που χρονολογούνται από τη σοβιετική εποχή μπορεί να αποδειχτεί επισφαλής. Παρατηρούνται διάχυτες αγκυλώσεις σκέψης.

Εν ολίγοις, πώς απορροφούμε τους κραδασμούς, την ταχύτητά τους, πώς προσαρμόζουμε πρόσληψη και πράξεις; Διότι αλλάζουν όλα εδώ κάτω με ορμή, ανατρέποντας τα πάντα. Εις πείσμα ποικίλων παγιωμένων ανελαστικοτήτων.

Γηράσκοντας αεί διδασκόμενος, διαπιστώνω ότι λίγο με την ευρωκρίση, προ δεκαετίας, λίγο με τον covid αργότερα, τώρα δε με τον πόλεμο, βιωματικά εξοικειώθηκα κάπως με την αμείλικτη πραγματική οικονομία.