Η υπερπληροφόρηση οδηγεί στην αποχή από την ενημέρωση

Ιδιαίτερα αποκαλυπτική αλλά συνάμα απαισιόδοξη ήταν η φετινή έκθεση του Ινστιτούτου Reuters για τις ψηφιακές ειδήσεις και την πρόσληψή τους από το κοινό για το 2022. Η έρευνα έγινε σε συνεργασία με τη βρετανική εταιρεία συλλογής δεδομένων YouGov σε δείγμα 93 χιλιάδων καταναλωτών ψηφιακής ενημέρωσης από 46 αγορές, οι οποίες καλύπτουν σχεδόν τον μισό πληθυσμό παγκοσμίως. Στόχος ήταν να αναδειχθούν οι κυριότερες τάσεις στην ψηφιακή ενημέρωση και οι μεταβολές στο «διαιτολόγιο» κατανάλωσης πληροφοριών από τους χρήστες.

Tα ευρήματα έριξαν μεταξύ άλλων φως σε δεδομένα που είναι λίγο έως πολύ γνωστά: κατά πρώτον ότι τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης είναι πλέον πολύ πίσω στις προτιμήσεις της συντριπτικής πλειοψηφίας του κοινού και έχουν παραγκωνιστεί από το περιεχόμενο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των blogs. Κατά δεύτερον, η έρευνα επίσης επιβεβαίωσε την αντίληψη ότι η εμπιστοσύνη του κοινού στις ειδήσεις μειώνεται σταθερά χρόνο με τον χρόνο. Σχεδόν όλες οι επίσημες ειδησεογραφικές πηγές αντιμετωπίζονται με δυσπιστία, ως υποχείρια εξυπηρέτησης πολιτικών και επιχειρηματικών συμφερόντων με στόχο την χειραγώγηση της κοινής γνώμης.

Όμως, φέτος τα ευρήματα της έκθεσης ανέδειξαν και μία άλλη πτυχή της σχέσης των χρηστών με την ενημέρωση. Μεγάλο μέρος των ερωτηθέντων από όλες τις χώρες συνέκλινε με τις απαντήσεις του στην ανάδειξη ενός νέου μοτίβου συμπεριφοράς. Σύμφωνα με αυτό, πλέον οι άνθρωποι δεν προχωρούν στην συνειδητή απόρριψη των ειδήσεων και των πληροφοριών λόγω του μέσου που τις αναπαράγει, αλλά εφαρμόζουν καθολικά μία «επιλεκτική αποφυγή» πληροφοριών, ανεξαρτήτως μέσου ή πλατφόρμας. Διαφαίνεται δηλαδή μία γενικευμένη τάση αποσύνδεσης και αποστασιοποίησης των ατόμων από την επικαιρότητα, και η ενσυνείδητη επιλογή τους να ζουν πλήρως αποκομμένα από τις εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα γύρω τους.

Οι αιτίες για τη στάση αυτή είναι εξίσου ανησυχητικές. Ως βασική αιτία για την αποφυγή των ειδήσεων οι συμμετέχοντες έθεσαν την κουραστική επανάληψη των εξελίξεων γύρω από τον κορωνοϊό, τονίζοντας ότι η συνεχής ροή πληροφορίας για το ζήτημα τους προκάλεσε αισθήματα εκνευρισμού και εξάντλησης. Παράλληλα, πολλές απαντήσεις προερχόμενες από τους ηλικιακά νεότερους συνέδεσαν άμεσα την πρόσληψη των ειδήσεων με την επίδραση που αυτή έχει στην ψυχική τους διάθεση, ξεκαθαρίζοντας ότι ένας κύριος λόγος αποχής από τις εξελίξεις είναι οι αρνητικές ψυχολογικές επιπτώσεις, τα αισθήματα αδιεξόδου και εγκλωβισμού που προκαλούνται. Ενδιαφέρον έχει τέλος και ένα μικρότερο ποσοστό απαντήσεων, που έδειξε ευθέως ότι ο λόγος για τον οποίο μία μερίδα ανθρώπων δεν παρακολουθεί την τρέχουσα ειδησεογραφία δεν είναι άλλος παρά διότι αδυνατεί: τα άτομα αυτής της κατηγορίας τόνισαν ότι δεν μπορούν να παρακολουθήσουν όσα συμβαίνουν, καθώς τους φαίνονται υπερβολικά πολύπλοκα και δυσνόητα.    

Σε μία εποχή που η πληροφορία είναι ταχύτεραα διαθέσιμη από ποτέ, τι επίπτωση θα έχει το να σταματήσει οριστικά ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων να ενημερώνεται; Η τάση αυτή εκδηλώνεται ως ένα ιδιόμορφο μέσο αυτοπροστασίας μέσα στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων, και αποτελεί στην πραγματικότητα έναν αμυντικό στρουθοκαμηλισμό από τις ειδήσεις που είναι είτε πολύ δυσάρεστες είτε πολύ «δύσκολες». Νιώθοντας ανεπαρκείς αλλά και πελαγωμένοι από όσα συμβαίνουν γύρω τους, οι άνθρωποι προσπαθούν να εστιάσουν στα μικρά πράγματα της καθημερινότητας, για τα οποία αισθάνονται άμεσα υπεύθυνοι και άρα ισχυροί. Ο κορωνοϊός, οι κλιματικές πολιτικές, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι γεγονότα τα οποία σε πολλούς φαντάζουν μακρινά και απροσπέλαστα, στο μυαλό τους οι άμεσα ενδιαφερόμενοι βρίσκονται σε μία συστοιχία γραφείων κάπου μακριά, συζητώντας για αποφάσεις που έχουν ήδη ληφθεί και εξελίξεις που είναι ήδη προδιαγεγραμμένες.

Μία τέτοια νοοτροπία, η οποία ίσως μελλοντικά παγιωθεί ιδιαίτερα εάν το περιβάλλον ταραχών και ανατροπών συνεχίσει να υφίσταται, ενέχει τον κίνδυνο να αλλοιώσει μακροπρόθεσμα το ποιοτικό αποτύπωμα των εκλογικών σωμάτων σε όλον τον κόσμο. Είναι βέβαιον πως το φαινόμενο είναι εν μέρει και απότοκο της διαχρονικής ανεπάρκειας των συστημάτων Παιδείας να εφοδιάσουν επαρκώς το μαθητικό τους κοινό. Σε διαφορετική περίπτωση, πολλοί περισσότεροι θα ήταν σε θέση να διαχειρίζονται πληρέστερα με τρόπο κριτικό και αναλυτικό την πληροφορία της οποίας γίνονται δέκτες, χωρίς να παραλύουν νιώθοντας αβοήθητοι και πλαισιώνοντας τους εαυτούς τους ως άβουλα θύματα μίας ανώτερης πλεκτάνης. Όπως και να έχει όμως, εάν αυτό το επίπλαστα παρηγορητικό μούδιασμα άρνησης και φυγής από την πραγματικότητα συνεχίσει ανενόχλητο, τότε η κρίση των εκλογέων των κοινοβουλευτικών συστημάτων όλο και θα φθίνει, ευνοώντας τον λαϊκισμό, τη δημαγωγία και τις φτιαχτές εύκολες λύσεις.

Τα πρόσφατα γεγονότα με την απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ περί των αμβλώσεων έδειξαν να λειτουργούν ως ηλεκτροσόκ, ξεκινώντας μαζικά συζητήσεις με επίκεντρο το μέλλον των δικαιωμάτων των γυναικών. Φανερώθηκαν έτσι ορισμένα αντανακλαστικά τα οποία δεν έχουν απαλειφθεί, βρίσκονται όμως σε λανθάνουσα κατάσταση και ενεργοποιούνται μόνο με έναν αρκετά ισχυρό κλονισμό. Για να επιτευχθεί η επαναφορά ανάλογης στάσης του κοινού σε όλα τα δημόσια ζητήματα, χρειάζεται οι μιντιακοί φορείς να επαναπροσδιορίσουν τον ρόλο τους στην ενημέρωση βρίσκοντας εναλλακτικές προσεγγίσεις, οι οποίες θα κάνουν όσο το δυνατόν περισσότερους να νιώσουν ότι μετέχουν στις εξελίξεις και, κυρίως, ότι αυτές τους αφορούν και τους επηρεάζουν άμεσα.

Διαφορετικά, εάν δεν επέλθει καμία αλλαγή στην ενημέρωση, το τοπίο των ψηφιακών μέσων ίσως καταλήξει να επαληθεύσει αυτό που ο συγγραφέας Arthur C. Clarke είχε περιγράψει το 1968 στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας “2001: A Space Odyssey”: «Όσο πιο υπέροχα ήταν τα μέσα επικοινωνίας, τόσο πιο τετριμμένο, βαρετό ή καταθλιπτικό φαινόταν το περιεχόμενό τους».