«Παιδεία και κρίση»

Ξεκινώντας τη νέα σχολική χρονιά, μου ’ρχεται στο μυαλό το βιβλίο του Αλέξη Δημαρά για τη Μεταρρύθμιση στην Εκπαίδευση, που δεν… γίνεται ποτέ. Στην Ιταλία ανακοινώθηκαν αυτά που ξεκινήσαμε με τη βοήθεια κορυφαίων Ελλήνων εκπαιδευτικών, του ΟΟΣΑ και μερικών από τους καλύτερους εμπειρογνώμονες της ΕΕ και της Φινλανδίας το 2010… Μια μεταρρύθμιση με τον τίτλο «Νέο Σχολείο», που παρουσιάστηκε στη Βουλή και εγκρίθηκε από το Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας.

Ας δούμε, λοιπόν, ας συγκρίνουμε, ας υπενθυμίσουμε… για όσους μπορούν και θέλουν να κάνουν κάτι.

Με το σύνθημα «La Scuola per tutti, tutti per la Scuola», ο Ματέο Ρέντζι παρουσίασε πρόσφατα στους Ιταλούς ένα φιλόδοξο σχέδιο Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης. Το «La Buona Scuola» (καλό ή ωραίο Σχολείο), όπως ονόμασε την Εκπαιδευτική του Μεταρρύθμιση ο Ιταλός πρωθυπουργός, παρουσιάστηκε από τον ίδιο πρόσφατα και τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση για διάστημα 2 μηνών. Έχει προκαλέσει αίσθηση σε όλη την ιταλική κοινωνία γιατί σε μία περίοδο οικονομικής κρίσης ο Ιταλός πρωθυπουργός επενδύει στην εκπαίδευση και αυξάνει τις δαπάνες και τη χρηματοδότηση.

Το «La Buona Scuola» εμπεριέχει 12 σημεία αιχμής που αλλάζουν τη φυσιογνωμία της εκπαίδευσης στην Ιταλία. Ας δούμε ποια είναι αυτά:

● Τίθεται σε εφαρμογή ειδικό πρόγραμμα απορρόφησης-πρόσληψης 150.000 εκπαιδευτικών από τον Σεπτέμβριο του 2015.

● Aπό το 2016 έως το 2019 θα πιστοποιηθούν 40.000 νέοι εκπαιδευτικοί με προσόντα και θα διοριστούν στα σχολεία. Καταργείται η επετηρίδα κι όλοι οι εκπαιδευτικοί διορίζονται κατόπιν εξετάσεων και πιστοποίησης.

● Σταματάει η πρόσληψη αναπληρωτών εκπαιδευτικών. Χάρη στο ειδικό πρόγραμμα πρόσληψης θα καλυφθούν όλα τα κενά σε διδακτικό προσωπικό με εκπαιδευτικούς πλήρους απασχόλησης, αποτρέποντας έτσι τη διακοπή της διδακτικής και μαθησιακής διαδικασίας λόγω έλλειψης προσωπικού.

● Από το 2015 κάθε σχολείο θα δημοσιεύει την Έκθεση Αυτοαξιολόγησής του, τον Προγραμματισμό του, καθώς κι ένα Σχέδιο Βελτίωσης του παραγόμενου έργου του Σχολείου. Οι εκπαιδευτικοί θα αμείβονται με μηνιαίο bonus, εφόσον η ποιότητα της εργασίας τους είναι υψηλή και έχουν συμβάλει στη βελτίωση του Σχολείου.

● Το σχολείο ως εκπαιδευτικός οργανισμός πρέπει να είναι ενημερωμένο, καταρτισμένο και να προωθεί την καινοτομία, ώστε να διαμορφωθεί μια σύγχρονη παιδαγωγική κουλτούρα που θα συνεχίσει και θα εξελίξει την παιδαγωγική σκέψη των Don Miliani, Montessori, Melaguzzi.

● To σχολείο πρέπει να είναι ανοιχτό στην κοινωνία και να λειτουργεί με διαφάνεια (Scuola di vetro). To προφίλ και τα στοιχεία του κάθε σχολείου θα υπάρχουν στο διαδίκτυο (προϋπολογισμός, αυτοαξιολόγηση, προγραμματισμός χρηματοδοτούμενα έργα κ.λ.π). Επίσης διαμορφώνεται ένα Εθνικό Μητρώο με τα στοιχεία και το προφίλ κάθε εκπαιδευτικού, ώστε να μπορούν οι Εκπαιδευτικές Αρχές να σχεδιάσουν παρεμβάσεις για τη βελτίωση του παρεχόμενου εκπαιδευτικού έργου.

● Συνεισφορά και συμμετοχή των Στελεχών της Εκπαίδευσης, των Εκπαιδευτικών, των Μαθητών αλλά και των Εκπαιδευτικών Αρχών στην προσπάθεια να καταργηθεί κάθε επαχθής γραφειοκρατική διαδικασία.

● Τα σχολεία γίνονται ψηφιακά. Επενδύονται χρήματα, προκειμένου όλα τα σχολεία να συνδεθούν με το Διαδίκτυο με τεχνολογία Wifi. Oι ψηφιακές υπηρεσίες «μπαίνουν» στα σχολεία έτσι ώστε να αυξηθεί η διαφάνεια και να μειωθεί το κόστος.

● Εισάγεται η Μουσική κι ο Αθλητισμός στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, ενώ στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση η Ιστορία της Τέχνης για να αναδειχθούν τα σημεία υπεροχής του ιταλικού πολιτισμού. Eπίσης εισάγεται η διδασκαλία της Ξένης Γλώσσας στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση από την ηλικία των 6 ετών.

● Εισάγεται ο «νέος γραμματισμός» με την εισαγωγή της διδασκαλίας ψηφιακών δεξιοτήτων στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, ενώ στη Δευτεροβάθμια το μάθημα της Πληροφορικής διδάσκεται με τη μορφή «ψηφιακών κατασκευών» (digital makers). Eπίσης το διδακτικό αντικείμενο Βασικές Αρχές Οικονομίας διδάσκεται σε όλη τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

● Εισάγεται η πρακτική Άσκηση και στα 3 έτη της Τεχνολογικής κι Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (200 ώρες το χρόνο). Η διδασκαλία επεκτείνεται μέσα στις επιχειρήσεις, στοχεύοντας στην ενίσχυση των μαθησιακών εμπειριών.

● Ενισχύονται οι οικονομικοί πόροι της Εκπαίδευσης με αύξηση των δημοσίων δαπανών αλλά και με προσέλκυση ιδιωτικών πόρων (Ιδρύματα, πολίτες, επιχειρήσεις κ.λ.π). Δίνονται φορολογικά κίνητρα για δωρεές στην Εκπαίδευση και απλοποιούνται οι γραφειοκρατικές διαδικασίες.

Όσοι ασχολούνται με τα εκπαιδευτικά θέματα γνωρίζουν ότι αποτελεί πλέον κοινή ευρωπαϊκή αντίληψη ο κάθε πολίτης να έχει αναπτύξει τις βασικές εκείνες ικανότητες που θα του επιτρέπουν να αντιμετωπίσει τα δεδομένα της σύγχρονης κοινωνίας.

Αυτές οι βασικές κοινωνικές ικανότητες σύμφωνα με τη σύσταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι οι εξής: επικοινωνία στη μητρική γλώσσα, επικοινωνία σε ξένες γλώσσες, ψηφιακή ικανότητα, μαθηματική ικανότητα και βασικές ικανότητες στην επιστήμη και την τεχνολογία, κοινωνικές ικανότητες και ικανότητες που σχετίζονται με την ιδιότητα του πολίτη, πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα, ικανότητα στη μεθοδολογία της μάθησης και τέλος πολιτισμική συνείδηση και έκφραση.

Με βάση αυτό το πλαίσιο σχεδιάστηκε η μεταρρύθμιση της ιταλικής κυβέρνησης με τίτλο «La buona Scuola». Πάνω σε αυτό το πλαίσιο στηρίχθηκε και υλοποιήθηκε τη διετία 2010-2012 κι η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα. Ο τίτλος της Ελληνικής Μεταρρύθμισης ήταν «Νέο Σχολείο». Είναι εντυπωσιακή η ομοιότητα του τίτλου. Ακόμη πιο εντυπωσιακή όμως είναι η ομοιότητα στο περιεχόμενο και τη φιλοσοφία των 2 μεταρρυθμίσεων.

Το ζήτημα της Επετηρίδας των Εκπαιδευτικών στην Ελλάδα λύθηκε αρκετά χρόνια νωρίτερα, πριν το 2010, από τον Γ. Αρσένη, ο οποίος κατάργησε την επετηρίδα και καθιέρωσε το διαγωνισμό ΑΣΕΠ, προκειμένου να προσλαμβάνονται οι εκπαιδευτικοί. Τότε υπήρξαν θυελλώδεις αντιδράσεις από τα συνδικάτα, την αντιπολίτευση αλλά και από το εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ. Η κατάργηση έγινε, ο διαγωνισμός ΑΣΕΠ πραγματοποιήθηκε. Αλλά, όπως συμβαίνει συνήθως στην Ελλάδα, όταν οι κυβερνήσεις αλλάζουν, οι νέοι υπουργοί καταστρέφουν ό,τι έφτιαξαν οι προηγούμενοι. Έτσι το 2010 είχε διαμορφωθεί ένα «αλαλούμ» στους πίνακες των αναπληρωτών εκπαιδευτικών. Ουσιαστικά, με τις ρυθμίσεις και τις ποσοστώσεις που καθιέρωσαν οι προκάτοχοι της Άννας Διαμαντοπούλου, ακύρωναν στην πράξη το διαγωνισμό του ΑΣΕΠ. Όταν έκλεισαν οι πίνακες των αναπληρωτών και ρυθμίστηκαν οι ποσοστώσεις για να εξαλειφθούν μετά την τριετία, υπήρξαν και πάλι αντιδράσεις από τα συνδικάτα, την αντιπολίτευση και φυσικά κι από το εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ. Το «αλαλούμ» όμως μαζεύτηκε κι οι κανόνες ξεκαθαρίστηκαν. Σήμερα, δεν θα ήθελα να αναφερθώ στο τι έκαναν ή τι κάνουν οι διάδοχοι υπουργοί.

Τη διετία 2010-12, η χώρα μας είχε κτυπηθεί από τη σφοδρή οικονομική κρίση. Διορισμοί δεν ήταν δυνατόν να γίνουν, όμως δεν έγινε καμία απόλυση εκπαιδευτικού. Υπήρχε «κόκκινη γραμμή» από την τότε πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας που δυστυχώς αφαιρέθηκε από την επόμενη πολιτική ηγεσία. Παρά την κρίση όμως, η Άννα Διαμαντοπούλου κατήργησε το αίσχος των ωρομισθίων εκπαιδευτικών και καθιέρωσε το θεσμό του Αναπληρωτή Μειωμένου Ωραρίου (τουλάχιστον 12 ώρες ) με συνταξιοδοτικά και ασφαλιστικά δικαιώματα, με περίθαλψη και με δώρα (τότε υπήρχαν ακόμη μειωμένα), όπως ίσχυε για όλους τους μόνιμους εκπαιδευτικούς.

Διαμορφώθηκε ένα ολοκληρωμένο θεσμικό πλαίσιο που αφορούσε την Αυτοαξιολόγηση της Σχολικής Μονάδας με αρχική έκθεση καταγραφής, προγραμματισμό, σχέδια δράσης για βελτίωση του παρεχόμενου εκπαιδευτικού έργου, απολογισμό κι αξιολόγηση. Όλα αναρτημένα στο διαδίκτυο με διαφάνεια και κοινωνική λογοδοσία. Εδώ η ταύτιση του «Νέου Σχολείου» με το «La buona Scuola» είναι απόλυτη. Όταν το πρόγραμμα εφαρμόστηκε πιλοτικά υπήρξαν μέχρι και βίαιες αντιδράσεις μέσα στις συνεδριάσεις των Συλλόγων Διδασκόντων. Το πρόγραμμα τελικά γενικεύτηκε φέτος με καθυστέρηση 2 ετών, χωρίς να λείπουν και πάλι οι αντιδράσεις.

Όλα τα σχολεία απόκτησαν σύνδεση με το διαδίκτυο, ψηφιοποιήθηκαν όλα τα δεδομένα και τα στοιχεία των σχολείων αλλά και των εκπαιδευτικών. Το κάθε σχολείο απόκτησε την ηλεκτρονική του καρτέλα-ταυτότητα. Ψηφιοποιήθηκαν όλα τα σχολικά βιβλία, ξεκίνησε να λειτουργεί το Ψηφιακό Φροντιστήριο. Οι ομοιότητες του «Νέου Σχολείου» με το «La buona Scuola» είναι εντυπωσιακές. Υπήρξε προμήθεια 1.000 Διαδραστικών Πινάκων για Γυμνάσια και Λύκεια, ενώ για τα Ολοήμερα Δημοτικά ΕΑΕΠ διατέθηκαν 961 κινητά Εργαστήρια Πληροφορικής με σύνδεση Wifi. Δυστυχώς, μετά το 2012, σταμάτησε η προμήθεια τόσο των Διαδραστικών Πινάκων όσο και των Εργαστηρίων Πληροφορικής. Τα κονδύλια που είχαν προϋπολογιστεί ή χάθηκαν ή διατέθηκαν αλλού.

Το σχολικό έτος 2010-2011, στα πλαίσια του «Νέου Σχολείου», ξεκίνησε η εφαρμογή του Ενιαίου Αναμορφωμένου Εκπαιδευτικού Προγράμματος Σπουδών σε 800 Ολοήμερα Δημοτικά Σχολεία. Το 2011 τα Ολοήμερα Δημοτικά Σχολεία ΕΑΕΠ αυξήθηκαν σε 961.

Το Αναμορφωμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα εμπλουτίστηκε με νέα διδακτικά αντικείμενα και συμπεριέλαβε καινοτόμες δράσεις, όπως την εισαγωγή της φιλαναγνωσίας, τη διδασκαλία της Αγγλικής Γλώσσας στην Α’ και Β’ Τάξη του Δημοτικού, την εισαγωγή της Πληροφορικής και της Αισθητικής Αγωγής (Θεατρική Αγωγή, Μουσική και Καλλιτεχνικά) στο υποχρεωτικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα ΕΑΕΠ εξασφάλιζε ισορροπία μεταξύ των γνωστικών αντικειμένων, των βιωματικών δράσεων, και των ωρών έκφρασης και εκτόνωσης των μαθητών.

Κατηγορηθήκαμε όμως τότε ότι κουράζουμε τα παιδιά. Τα ίδια παιδιά που, αν η οικογένειά τους είχε την οικονομική δυνατότητα, θα φοιτούσαν σε ιδιωτικά σχολεία και φροντιστήρια, προκειμένου να διδαχθούν όλα όσα περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα των ΕΑΕΠ.

Επίσης, η πολιτική ηγεσία του υπουργείου, για την εισαγωγή των Αγγλικών από την Α΄ Δημοτικού δέχτηκε «επίθεση». Κατηγορήθηκε ότι προσπαθεί να αφελληνίσει τα ελληνόπουλα και κάποιοι, δήθεν παιδαγωγοί, έλεγαν ότι θα γίνουν όλα τα παιδιά δυσλεκτικά.

Σήμερα το πρόγραμμα της Αγγλικής Γλώσσας έχει βραβευτεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο ως το καλύτερο πρόγραμμα Πρώιμης Εκμάθησης Ξένης Γλώσσας. Ασφαλώς ο Ματέο Ρέντζι προτείνει τη διδασκαλία της Ξένης Γλώσσας από την ηλικία των 6 ετών. Φυσικά το «La buona Scuola» προτείνει Μουσική,Τέχνες και Πληροφορική από την Πρωτοβάθμια εκπαίδευση.

Ένας φίλος μού είπε πρόσφατα «Ο Ματέο Ρέντζι προτείνει ΕΑΕΠ». Νομίζω ότι κάθε αντικειμενικός αναγνώστης το ίδιο θα πει. Η επόμενη πολιτική ηγεσία αύξησε τον αριθμό των Σχολείων ΕΑΕΠμ αλλά δεν τα στήριξε ουσιαστικά. Δεν τα στήριξε σε πολλά, ιδιαίτερα όμως σε αυτό που επιμένει ο Ματέο Ρέντζι, το σταθερό και μόνιμο διδακτικό προσωπικό.

Όσον αφορά τη σημερινή πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας, ελπίζω μετά και τις ανακοινώσεις του Ιταλού πρωθυπουργού να στηρίξει ειλικρινά το θεσμό των ΕΑΕΠ, γιατί είναι ένας θεσμός σύγχρονος αλλά και μακράς πνοής.

Tο «La buona Scuola» θέτει ως στόχο τη διαμόρφωση ενός σχολείου με εκπαιδευτικούς ενημερωμένους, με σύγχρονη παιδαγωγική σκέψη, που να καινοτομούν και να αριστεύουν. Το 2010 στα πλαίσια του «Νέου Σχολείου» ξεκίνησε η δράση «Αριστεία και Καινοτομία στην Εκπαίδευση». Στόχος της δράσης ήταν η αξιοποίηση της καινοτομίας και της δημιουργικότητας που αναπτύσσεται στα σχολεία, μέσα από την επιβράβευση και την δημόσια ανάδειξη «βέλτιστων πρακτικών». Η πρώτη ειδική εκδήλωση βράβευσης πραγματοποιήθηκε στις 13 Μαρτίου 2010. Διεκόπη μισή ώρα γιατί είχαν εισέλθει στο χώρο της εκδήλωσης «αγανακτισμένοι εκπαιδευτικοί». Ήταν η εποχή των «αγανακτισμένων».

Επίσης στα πλαίσια του «Νέου Σχολείου» σχεδιάστηκε επιμορφωτικό πρόγραμμα με τίτλο «Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης». Το πρόγραμμα είχε στόχο αφενός να φέρει τους εκπαιδευτικούς σε επαφή με τη φιλοσοφία και τις πρακτικές του «Νέου Σχολείου» και αφετέρου να τους προετοιμάσει ώστε να αναλάβουν δυναμικά το ρόλο τους ως φορείς της εκπαιδευτικής αλλαγής. Κατά την επιμόρφωση δόθηκε έμφαση στα νέα αναλυτικά προγράμματα σπουδών, την παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στη σχολική τάξη, τις σχέσεις στη σχολική κοινότητα κ.ά. Τον Δεκέμβριο του 2011 ολοκληρώθηκε η πιλοτική φάση του Μείζονος Προγράμματος Επιμόρφωσης στην οποία συμμετείχαν 8.000 εκπαιδευτικοί.

Οι επόμενες πολιτικές ηγεσίες ξεκίνησαν να επανασχεδιάζουν το πρόγραμμα. Συστηματική επιμόρφωση όμως δεν έχει ξεκινήσει μέχρι σήμερα, ενώ τα κονδύλια του ΕΣΠΑ μειώθηκαν ή χρησιμοποιήθηκαν σε άλλες δράσεις.

Το «La buona Scuola» είναι πολύ πιο μπροστά από το «Νέο Σχολείο» στο θέμα των εναλλακτικών πηγών χρηματοδότησης των Σχολικών Μονάδων. Τη διετία 2010-12 έγιναν πολλές δράσεις που προωθούσαν τη συνεργασία μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων με Σχολικές Μονάδες. Κάποιες από αυτές συνεχίζονται και σήμερα. Όπως και χθες, έτσι και σήμερα ακούγονται φωνές που θεωρούν ότι θίγονται τα ιερά και τα όσια της Εκπαίδευσης γιατί δήθεν «ξεπουλιούνται» τα σχολεία στους ιδιώτες.

Το «La buona Scuola» εισάγει την πρακτική Άσκηση και στα 3 έτη της Τεχνολογικής κι Επαγγελματικής Εκπαίδευσης (200 ώρες το χρόνο). Η διδασκαλία επεκτείνεται μέσα στις επιχειρήσεις, στοχεύοντας στην ενίσχυση των μαθησιακών εμπειριών. Τη διετία 2010-2012 η υπουργός Παιδείας Άννα Διαμαντοπούλου κατέθεσε στο υπουργικό συμβούλιο ένα ολοκληρωμένο σχέδιο νόμου για ένα νέο Τεχνολογικό Λύκειο. Το σχέδιο νόμου προέβλεπε μεταξύ πολλών άλλων τα εξής:

● Ίδρυση 4ου έτους στο οποίο οι μαθητές θα αποκτούσαν κυρίως εργασιακή εμπειρία.

● Θεσμοθέτηση πρακτικής άσκησης και μαθητείας με τρόπο ευέλικτο και αποτελεσματικό, ώστε να προσαρμόζεται η εφαρμογή τους στις εκάστοτε συνθήκες.

● Σύνδεση της Δ.Τ.Ε.Ε με την τοπική κοινωνία, με στόχο τη διασύνδεση των ειδικοτήτων της με τις ανάγκες της τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης και τις προοπτικές απασχόλησης σε τοπικό επίπεδο.

Το συγκεκριμένο σχέδιο νόμου είχε συζητηθεί τόσο στην Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων της Βουλής όσο και στο Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας (Τμήμα Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης). Έγινε μάλιστα αποδεκτό με ευρύτατη συναίνεση. Όμως ποτέ δεν κατατέθηκε στη Βουλή προς ψήφιση διότι ο τότε αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και νυν πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς δεν αποδεχόταν να εισαχθεί στη Βουλή προς ψήφιση κανένα νομοσχέδιο του Υπουργείου Παιδείας από την κυβέρνηση Παπαδήμου. Το ΠΑΣΟΚ το 2013 διοργάνωσε ημερίδα αλλά και συνέντευξη τύπου με στόχο την παρουσίαση του συγκεκριμένου νομοσχεδίου. Μετά από 2 μήνες ψήφισε άλλο νομοσχέδιο. Ψήφισε αυτό που κατέθεσε ο τότε υπουργός Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος και προέβλεπε τη διάλυση τομέων της ΔΤΕΕ και την απόλυση εκπαιδευτικών.

Το «Νέο Σχολείο» περιλάμβανε και πολλά άλλα όπως η αναμόρφωση των Αναλυτικών Προγραμμάτων και κυρίως τον ιστορικό νόμο για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα δεν έχουν ακόμη εφαρμοστεί και θα είναι αδύνατον να εφαρμοστούν αν δεν υπάρξει σοβαρή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Ενώ ο νόμος για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση έχει υποστεί τόσες αλλαγές που κινδυνεύει να καταστεί «μεταλλαγμένο προϊόν». Είναι σίγουρο ότι το «Νέο Σχολείο» δεν τα σχεδίασε όλα καλά. Έγιναν αρκετά λάθη. Σήκωσε όμως ένα «μεταρρυθμιστικό άνεμο» που ήταν καθοριστικός παράγοντας για την Αναμόρφωση της Εκπαίδευσης και την επιβίωση της Πατρίδας μας.

Δυστυχώς όμως δεν στηρίχθηκε όσο έπρεπε. Οι πολιτικές δυνάμεις της χώρας δεν μπόρεσαν να συνεννοηθούν και να συμφωνήσουν σε ένα μακρόπνοο σχέδιο αναμόρφωσης της εκπαίδευσης στη χώρα μας. Αυτός είναι κι ο λόγος που πιστεύω ότι η Ιταλία, αν και ξεκινάει πολύ αργότερα από εμάς, σύντομα θα είναι μπροστά από εμάς.

Θα ήθελα να κλείσω με τα λόγια του Ματέο Ρέντζι ο οποίος, καλώντας τους Ιταλούς πολίτες, τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς και τους μαθητές να συμμετάσχουν στη διαβούλευση για το «La buona Scuola», είπε: «Σας ζητώ να είστε πρωταγωνιστές και όχι θεατές. Όποιος αγαπά την Ιταλία, αγαπά το σχολείο...»

Εμείς άραγε αγαπάμε την Ελλάδα; Aγαπάμε το σχολείο;