Υπνοβάτες σε σκηνικό ολοκληρωμένης απορρύθμισης

Με βασανιστικό ρυθμό, με εικόνες αλλά και συμπεράσματα που παραπέμπουν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία συμπλήρωσε τρεις μήνες ολέθρου και απίστευτης βαρβαρότητας. Είναι προφανές ότι οι επιχειρήσεις θα συνεχιστούν όσο το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες. Όλα δείχνουν πως οι συγκρούσεις θα εξελίσσονται σε διάφορα μέτωπα της ανατολικής γραμμής αντιπαράθεσης τουλάχιστον μέχρι τους πρώτους μήνες του φθινοπώρου. Μέχρι τότε θα έχουν αποκαλυφθεί πλήρως και οι επιπτώσεις παγκοσμίως αυτής της πολεμικής σύγκρουσης στον ενεργειακό και επισιτιστικό τομέα. Ήδη το χρήμα γίνεται ολοένα και ακριβότερο διεθνώς προκειμένου να ελεγχθεί ο πληθωρισμός, με αντίτιμο την καθήλωση ή και τη μείωση των δεικτών ανάπτυξης. Η αύξηση των τιμών συνολικά, η σχεδόν παράλογη πλέον κλιμάκωση των ναύλων στις μεταφορές ευαίσθητων για την ενέργεια φορτίων (όπως ο άνθρακας, αν είναι δυνατόν), η διαρκής πίεση των κερδοσκοπικών μηχανισμών στη διεθνή αγορά φυσικού αερίου και πετρελαίου και, τέλος, το έλλειμμα καταφυγής σε ασφαλή συμπεράσματα για τις γεωπολιτικές πραγματικότητες στον πλανήτη οδηγούν τις διεθνείς σχέσεις σε πρωτόγνωρη ρευστότητα.

Πρωτόγνωρη; Όχι και τόσο τελικά. Όπως επισημαίνει ο ιστορικός και συγγραφέας του περίφημου πονήματος για τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο «Οι υπνοβάτες» Κρίστοφερ Κλαρκ σε συνέντευξή του στην Ντόιτσε Βέλε, οι εμπλεκόμενοι πρωταγωνιστές ή και σε δευτερεύοντες ρόλους στη σημερινή παγκόσμια γεωπολιτική κρίση συμπεριφέρονται όπως και οι αντίστοιχες διεθνείς προσωπικότητες λίγο πριν από την έκρηξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η ανθρωπότητα τότε οδηγήθηκε στη σύγκρουση «υπνοβατώντας». Στην πραγματικότητα, ουδείς αντιλαμβανόταν τόσο το μέγεθος της απειλής όσο και το εύρος της αποσταθεροποίησης των συστημάτων αναφοράς. Κανείς δεν προέβλεπε ούτε την αντίδραση των Αυστριακών, ούτε το μέγεθος της αντίδρασης των Γερμανών, αλλά ούτε και την κλίμακα εμπλοκής της Ρωσίας στο πλευρό των Σέρβων. Άρα κανείς δεν φανταζόταν σε πραγματικά μεγέθη πόσο αποφασιστική θα ήταν η εμπλοκή της Βρετανίας και της Γαλλίας, πόσο δε μάλλον των ΗΠΑ, του Καναδά ή της Αυστραλίας.

Αν ίσχυσαν όλα τα παραπάνω πριν από τη δολοφονία του αρχιδούκα στο Σαράγιεβο αλλά και τις πρώτες εβδομάδες μετά το φονικό με πρωταγωνιστή έναν Σέρβο αξιωματικό σε ρόλο εκτελεστή για μια εθνικιστική οργάνωση του Βελιγραδίου αλλά με ρωσική ομπρέλα καθοδήγησης, τότε αντιλαμβανόμαστε ενδεχομένως πόσο προσομοιάζει η σημερινή κατάσταση σε ένα συγκεχυμένο και δυσεξήγητο σκηνικό. Οι αλληλεπιδράσεις δεν είναι ούτε αυτονόητες ούτε και αναμενόμενες και από ένα πολεμικό μέτωπο στην Ανατολική Ουκρανία η ένταση μεταβιβάζεται σε μία διπλωματική εμπλοκή στη θάλασσα της Κίνας, μερικές δεκάδες μίλια από τη Φορμόζα. Όλα αυτά ενώ μία από τους βασικότερους οικονομικούς εταίρους του οικονομικού συστήματος του πλανήτη βασανίζεται από έναν ανελέητο καύσωνα που πυροδοτεί τη νέα αύξηση των διεθνών τιμών στο σιτάρι. Μιλάμε για πολυσύνθετες και καθόλου ομαλές καταστάσεις.

Οι κεντρικές τράπεζες των μεγάλων οικονομικών δυνάμεων αποφάσισαν να αυξήσουν τα επιτόκια. Αυτό σημαίνει ότι ακριβαίνει το χρήμα. Οι δυτικές κοινωνίες ήδη με έντονη πολιτική δυσκολία διαχειρίζονται το αυτοτροφοδοτούμενο τσουνάμι ακρίβειας σε βασικά αγαθά. Οι επενδύσεις θα μειωθούν. Η κατανάλωση επίσης. Οι δυτικές οικονομίες ενδεχομένως να μην αποφύγουν μια νέα εμπλοκή τους σε μια διεθνή οικονομική κρίση. Οι κεντρικοί τραπεζίτες το ξορκίζουν. Για πόσο;

Γυρνώντας λίγο πίσω στον χρόνο, απευθύνεις ένα πολύ απλό ερώτημα στον καθηγητή Ιστορίας Κρίστοφερ Κλάρκ. «Έμαθε κάτι η ανθρωπότητα από τα τελευταία 100 χρόνια ή όχι;» Η απάντηση είναι μάλλον αφοπλιστική. «Σαφώς μάθαμε να κάνουμε κάποια πράγματα αρκετά καλύτερα. Το κατά πόσο όμως γίναμε πιο νοήμονες ως πολιτικά όντα, ως ένα είδος homo politicus, είναι ένα διαφορετικό ζήτημα. Πιστεύω πως σε αυτό το κομμάτι μαθαίνουμε με πολύ βραδύτερους ρυθμούς και υπάρχει πάντοτε μια τάση να επιστρέφουμε σε παλιές συμπεριφορές. Θεωρώ πως η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί ένα είδος ιστορικού μαθήματος που πήραμε. Είναι το μάθημα από δύο παγκόσμιους πολέμους που μεταφράστηκε σε πολιτική τάξη και απέκτησε ένα είδος μονιμότητας, η οποία διαφορετικά δεν θα υπήρχε. Αν όμως κανείς σκεφτεί τον Πούτιν, όχι μόνο την απόφασή του να εισβάλει στην Ουκρανία αλλά την προσωπικότητά του ως ηγέτη γενικότερα, π.χ. το ότι ιππεύει γυμνόστηθος και την εικόνα του νταή που προβάλλει… όλα αυτά είναι πολύ αταβιστικά».

Κάτι επιχειρεί να μας πει ο καθηγητής. Η απόλυτη ρευστότητα ως προς το γεωπολιτικό παγκόσμιο περιβάλλον προσφέρει ευρύ πεδίο ελιγμών σε άτομα υψηλής ψυχοσυναισθηματικής επικινδυνότητας - φόρτισης. Το άτυπο διεθνές σύστημα διαχείρισης των γεωπολιτικών δεδομένων, όπως προέκυψε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εξοστράκιζε, τουλάχιστον ως προς τους πρωταγωνιστικούς ρόλους, άτομα με ιδιότυπες συμπεριφορές. Αντιθέτως από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και μετά αναρριχήθηκαν στην εξουσία ή επιχείρησαν να φλερτάρουν με την εξουσία ιδιότυπες φυσιογνωμίες. Ο Ντόναλντ Τραμπ, ο χαμηλής διανοητικής επάρκειας Τζορτζ Μπους ο νεότερος, ο Μπόρις Γέλτσιν, ο Μπόρις Τζόνσον ή ο Μπολσονάρο και βεβαίως ο Βλαδίμηρος Πούτιν ή ο εμμονικός εθνικιστής πρόεδρος της Κίνας. Για να μη μιλήσουμε για εκλεγμένες πολιτικές προσωπικότητες υψηλού κινδύνου, όπως τον Όρμπαν ή τον μέχρι πρόσφατα ξενόφοβο ακροδεξιό πρωθυπουργό της Σλοβενίας. Όχι πως ο πρόεδρος της Σερβίας υστερεί σε ακροδεξιά προσόντα. Είναι προφανές ότι τέτοια άτομα σε θέσεις ευθύνης και διαχείρισης συλλογικών συμφερόντων προκαλούν αυτοφλεγείς καταστάσεις με κίνδυνο διασποράς πυροκλαστικού ωστικού κύματος. Κλασικό φαινόμενο προς μελέτη ο Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος απευθύνεται προς εχθρούς και φίλους ομιλώντας σε μια πολιτική διάλεκτο της Στέπας. Πρόσφατο χαρακτηριστικό συμβάν ο τρόπος αντίδρασής του ως προς τις ενέργειες του Έλληνα πρωθυπουργού στις ΗΠΑ. Προκαλεί το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας αυτός ο τρόπος διάχυσης του εσωτερικού ψυχισμού του υπό μορφή πολιτικής παρέμβασης, η οποία μάλιστα εκλαμβάνεται ως απολύτως φυσιολογική από το κοινό που τον ακολουθεί.

Η αδυναμία των κοινωνιών που ανήκουν στην ομάδα χωρών με οικονομική, πολιτική και πολιτισμική επιρροή στις διεθνείς σχέσεις, οι χώρες κράτη με πραγματική ισχύ και όχι μόνο στρατιωτική, αδυνατούν πλέον, ως φαίνεται, να επιβάλουν στο εσωτερικό τους και γενικότερα πολιτικές και κοινωνικές συμπεριφορές εκτόνωσης των συγκρουσιακών τάσεων. Αντιθέτως, φαίνεται πως στον πυρήνα ακόμη και των δημοκρατικών κοινωνιών αναπτύσσεται ένα φαινόμενο ανοχής αταβιστικών και κατά τεκμήριο επιθετικών συμπεριφορών ως αντίδοτο στην ελλειμματική προσφορά αξιόπιστων επιλογών για την αντιμετώπιση ζωτικών προβλημάτων. Όπως οι ανισότητες, επί παραδείγματι. Πειστικό παράδειγμα η αυτόματη και χωρίς συζήτηση μεταφορά ψήφων από το στρατόπεδο της ακροδεξιάς Μαρίν Λεπέν σε εκείνο του αριστερού Μελανσόν στις επερχόμενες (τον Ιούνιο) βουλευτικές εκλογές στη Γαλλία. Χωρίς εξηγήσεις ή βαθέος τύπου ερμηνείες, οι ψηφοφόροι με μία άνεση που προσομοιάζει σε διεκδικητικό κυνισμό, τον Απρίλιο ψηφίζουν ακροδεξιά και τον Ιούνιο αριστερά, αρκεί οι δύο χώροι να υιοθετούν τις διεκδικήσεις τους. Αυτή η συλλογική αποδοχή του λαϊκισμού ως κυρίαρχου τρόπου άσκησης πολιτικής είναι που επιτρέπει σε ασταθείς προσωπικότητες να διεκδικούν και να κερδίζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών. Σε αυτή τη συλλογική διολίσθηση δεν υπάρχει, βεβαίως, πάτος στο βαρέλι.

Η δολοφονία του αρχιδούκα στο Σαράγιεβο από έναν Σέρβο σε ρόλο προβοκάτορα-καταλύτη δεν θα ήταν υπό ομαλές συνθήκες αρκετή για να οδηγήσει την ανθρωπότητα στο σφαγείο. Ούτε η εισβολή 160.000 Ρώσων στην Ουκρανία από μόνη της είναι αρκετή για να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε μία ολοκληρωτική σύγκρουση. Είναι ωστόσο οι επιμέρους δικλίδες ασφαλείας οι οποίες έχουν ακυρωθεί. Είναι το ασύλληπτο ρεκόρ των 100 εκατομμυρίων καταγεγραμμένων προσφύγων που έχουν ξεριζωθεί λόγω πολέμου σε όλον τον κόσμο. Ένα νούμερο από μόνο του είναι καταλυτικά αποσταθεροποιητικό. Μία ολόκληρη Γερμανία, δηλαδή, σε πραγματικά μεγέθη. Είναι η κυρίαρχη αντίφαση που οδηγεί σε αδιέξοδο. Αν και αυξάνει ο εν δυνάμει πλούτος, διογκώνονται οι ανισότητες μεταξύ των ανθρώπων, των κοινωνικών ομάδων, των χωρών και των γεωγραφικών ζωνών στον πλανήτη. Είναι λοιπόν προφανές πως «υπνοβατούμε». Όπως τότε που κανείς δεν φανταζόταν στα σαλόνια της Βιέννης, του Βερολίνου του Παρισιού πως η δολοφονία ενός αρχιδούκα θα οδηγούσε στο κολαστήριο του Δυτικού Μετώπου στη γραμμή αντιπαράθεσης του Μάρνη.