Η αμερικανική οικονομία και οι φούσκες της

Οι δείκτες των αγορών είναι θετικοί, η κατανάλωση έχει φτάσει σε σημείο ρεκόρ, οι τιμές των ακινήτων επίσης. Αλλά η αμερικανική οικονομία είναι ένα εξαιρετικά ασταθές σύστημα που απειλεί ολόκληρο τον κόσμο ― από την ίδια της τη φύση. Οι ΗΠΑ δεν έμαθαν τίποτα από τη χρηματιστηριακή κρίση του 2008· συνεχίζουν να ζουν με τη χαρακτηριστική αμερικανική αισιοδοξία και με υπέρογκα προσωπικά και συλλογικά χρέη. Αν και στον αντίποδα υπάρχουν, όπως πάντοτε, οι προφήτες της Ημέρας της Κρίσεως που επισημαίνουν τις μη διαχειρίσιμες δομικές αδυναμίες της αμερικανικής οικονομίας, κανείς δεν θέλει να ακούει τους un-American πεσιμιστές και πραγματιστές.

Μια από τις φούσκες που ίσως σκάσει σύντομα είναι τα φοιτητικά δάνεια: την τελευταία δεκαετία το κόστος της ανώτερης εκπαίδευσης αυξάνεται κατά 4-5% ετησίως υπερβαίνοντας τον (μέχρι τώρα) πληθωρισμό. Καθώς τα δίδακτρα στα ΑΕΙ κυμαίνονται γύρω στις 50.000 δολάρια τον χρόνο, είναι φυσικό ένα μεγάλο μέρος των σπουδαστών να δανείζεται: σήμερα τα φοιτητικά δάνεια ξεπερνούν το 1,3 τρισεκατομμύριο δολάρια· 44 εκατομμύρια Αμερικανοί σέρνουν αυτά τα χρέη μέχρι τη μέση ηλικία· το 10% εξ αυτών αδυνατούν να τα εξοφλήσουν. Αν το ποσοστό αυτό αυξηθεί λίγο περισσότερο, και όλα δείχνουν ότι θα αυξηθεί, θα έχει αντίκτυπο στα ομοσπονδιακά έσοδα τα οποία βρίσκονται ήδη σε αναντιστοιχία με τις δαπάνες εξαιτίας της πίεσης για όλο και χαμηλότερους φόρους. Οι Ρεπουμπλικανοί δεν καταλαβαίνουν τη χρησιμότητα των φόρων και προπαγανδίζουν ότι πρόκειται για ολίσθηση στον σοσιαλισμό.

Η δεύτερη φούσκα σχετίζεται με το εξωφρενικό κόστος της περίθαλψης. Όχι μόνο για τους ανασφάλιστους, αλλά για τις ίδιες τις ασφαλιστικές εταιρείες οι οποίες καταβάλλουν τεράστια ποσά για απλές εξετάσεις ή επεμβάσεις. Το κατά κεφαλή κόστος της περίθαλψης στις ΗΠΑ παραμένει διπλάσιο από τον μέσο όρο οποιασδήποτε άλλης ανεπτυγμένης χώρας (όχι σε απόλυτους αριθμούς· σε αριθμούς προσαρμοσμένους στο βιοτικό επίπεδο) και επιδεινώνεται από το γεγονός ότι οι Αμερικανοί έχουν περισσότερα προβλήματα υγείας από τους πολίτες του υπόλοιπου ανεπτυγμένου κόσμου: κακή διατροφή με μεγάλες ανισότητες ποιότητας μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, καθιστική ζωή λόγω της εκτεταμένης χρήσης ΙΧ, πολυφαρμακία, μαγική σκέψη, μυθολογία σχετικά με το τι είναι υγιεινό και τι όχι. Το υψηλό κόστος της υγείας ―που φτάνει σήμερα το 18% του ΑΕΠ― δεν συνεπάγεται καλύτερη υγεία, όπως συμβαίνει, λόγου χάρη, στην Ελβετία, στη Γερμανία ή στη Γαλλία: πολλοί δείκτες είναι τριτοκοσμικοί και δεν αφορούν μόνο τα χαμηλά στρώματα.

Η Affordable Care Act που προσπάθησε να εισαγάγει ο Μπαράκ Ομπάμα αλλά σκόνταψε στα μεγάλα συμφέροντα και στη δεξιά, περιέλαβε περισσότερους ανθρώπους στο σύστημα ασφάλισης χωρίς ωστόσο να μειώσει τα κόστη: το μείζον πρόβλημα του συστήματος είναι ότι, για παράδειγμα, μια απλή οπτομετρική εξέταση ―έχω ή δεν έχω μυωπία; Πόση μυωπία έχω;― η οποία στην Ευρώπη γίνεται δωρεάν, ή σχεδόν δωρεάν, σε ένα κατάστημα οπτικών ειδών, κοστίζει στις ΗΠΑ τουλάχιστον 100 δολάρια. Έτσι, 23 εκατομμύρια Αμερικανοί είναι επιβαρυμένοι με χρέη σε ασφαλιστικές εταιρείες, νοσοκομεία και γιατρούς. Και εφόσον το επίπεδο υγείας είναι πολύ χαμηλό, υπολογίζεται ότι ο κάθε πολίτης ξοδεύει πάνω από 12.000 δολάρια ετησίως για τις αρρώστιες του: είναι πολλά χρήματα ακόμα και για τη μεσαία τάξη που έχει εισόδημα 65.000-70.000 δολάρια τον χρόνο.

H φούσκα των ακινήτων είναι ίσως η πιο ορατή παρόλο που οι ειδικοί κάνουν λόγο για «αυτοδιόρθωση». Δεν υπάρχει αυτοδιόρθωση: υπάρχει ένας φαύλος κύκλος από υψηλό δανεισμό και αποτυχίες εξόφλησης των στεγαστικών δανείων. Ακόμα και σε υποβαθμισμένες συνοικίες οι τιμές των ακινήτων ανεβαίνουν· ένας θεός ξέρει γιατί· το φαινόμενο δεν εξηγείται ορθολογικά. Πάνω από το 33% των Αμερικανών δεν έχουν ιδιωτικό σπίτι ―ούτε θα αποκτήσουν, εκτός αν κερδίσουν σε τηλεπαιχνίδι ή στο καζίνο. Παραλλήλως, αυξάνονται τα ενοίκια: το 2021 το μέσο μηνιαίο ενοίκιο ήταν 1.800 δολάρια ―αν κάνουμε τους υπολογισμούς, συμπεραίνουμε ότι οι άνθρωποι που καταφέρνουν να το πληρώνουν εγκαίρως (μεγάλη πλειοψηφία των ενοικιαστών: πάνω από το 75%) είναι ήρωες της καθημερινότητας. Υπενθυμίζω ότι οι μισές περίπου αμερικανικές οικογένειες έχουν ετήσιο εισόδημα γύρω στα 50.000 δολάρια. To αποτέλεσμα όλων αυτών είναι πως το 65% των Αμερικανών ζουν σε σπίτια που είναι μεν δικά τους αλλά για τα οποία πληρώνουν στεγαστικό δάνειο: 11 εκατομμύρια αδυνατούν να πληρώσουν τις δόσεις· το μέλλον τους είναι αβέβαιο. Κάτι πάει πολύ στραβά όταν ο πολίτης δεν μπορεί να αγοράσει ένα σπίτι με το εισόδημα από την εργασία του, αλλά το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο· αφορά τουλάχιστον δύο γενιές.

Φτάνουμε στα ομοσπονδιακά χρέη και στα εμπορικά ελλείμματα, δύο ζητήματα διαφορετικά και συνυφασμένα. Πράγματι, μια χώρα μπορεί να διατηρεί μεγάλα χρέη επ’ άπειρον αν η οικονομία της αναπτύσσεται σταθερά. Αλλά στις ΗΠΑ έχουμε τεράστια δημοσιονομικά ελλείμματα που αυξάνουν τα χρέη: οι πολύ πλούσιοι Αμερικανοί αρνούνται να πληρώνουν φόρους και στην πραγματικότητα ανταμείβονται επειδή είναι πλούσιοι· επειδή δημιουργούν θέσεις εργασίας μερικές από τις οποίες αντιστοιχούν σε υπηρετικό προσωπικό με ωρομίσθιο. Η αμερικανική ανώτερη τάξη, οι entitled, προσλαμβάνουν ανθρώπους για να τους κάνουν αέρα. Η κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ μείωσε περαιτέρω τους φόρους χωρίς να μειώσει τις δαπάνες ―και πώς θα μπορούσε; Οι υποδομές απαιτούν κεφάλαια για να συντηρηθούν και να εκσυγχρονιστούν· κι αν οι ΗΠΑ επιμένουν στη στρατιωτική τους υπεροχή πρέπει να διοχετεύουν διαρκώς χρήματα στον στρατό. Οποιαδήποτε περικοπή δαπανών ―κοινωνική ασφάλιση, υγεία, εθνική ασφάλεια, βετεράνοι, μεταφορές, δημόσια παιδεία (πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια)― θα προκαλούσε αντιδράσεις: στην πραγματικότητα, υπάρχει μόνο μία λύση, η αύξηση των φόρων, αλλά αν επιβληθεί θα γίνει επανάσταση στα προάστια.

Προστίθεται το περίπλοκο πρόβλημα των εισαγωγών. Οι Αμερικανοί επιχειρηματίες εισάγουν από την Κίνα κι από άλλες μακρινές χώρες μερικά χρήσιμα προϊόντα, καθώς και πολλά, πάρα πολλά, εντελώς άχρηστα. Για παράδειγμα, όλα τα αθλητικά παπούτσια της Nike κατασκευάζονται στην Κίνα (ας πούμε χρήσιμα)· την ίδια στιγμή, γίνονται κολοσσιαίες εισαγωγές άχρηστων αντικειμένων: μπιχλιμπίδια και τζάτζαλα που προορίζονται για τους φτωχότερους δίνοντάς τους την ψευδαίσθηση της κατανάλωσης. Ούτε γι’ αυτό μπορεί να γίνει τίποτα: οι ανισόρροπες εισαγωγές θα σημαίνουν υπέρμετρη εκροή κεφαλαίων και εμπορικά ελλείμματα, θα ενισχύουν την αποβιομηχάνιση και θα συσσωρεύουν φτηνοπράγματα στην αγορά της λιανικής. Stuff. The stuff that surrounds you. Παραλλήλως, καθώς όλα τα ευτελή αντικείμενα πρέπει να καταναλωθούν ―και καταναλώνονται― οι φτωχότεροι Αμερικανοί χρεώνονται μέσω των πιστωτικών καρτών: το μέσο καταναλωτικό χρέος είναι πάνω από 6.000 δολάρια ανά άτομο και παραμένει αμετάβλητο· συνοδεύει τις παιδαριώδεις καταναλωτικές ανάγκες και συνήθειες. Αυτές τις συνήθειες τις επιτείνουν οι γίγαντες της λιανικής: το Amazon είναι, μεταξύ άλλων, ένα θηριώδες ψιλικατζίδικο εισαγομένων.

Το εμπορικό έλλειμμα ήταν 676 δισεκατομμύρια το 2020 και 860 δισεκατομμύρια πέρυσι. Kαι παρότι δεν σημαίνει οικονομική κρίση ή ότι «άλλες χώρες εκμεταλλεύονται τις ΗΠΑ» ―κάθε άλλο μάλιστα― για να διατηρηθεί το αμερικανικό βιοτικό επίπεδο απαιτείται όλο και περισσότερη εργασία, όλο και περισσότερη κατανάλωση. Από τότε που μετουσιώθηκε η αμερικανική οικονομία (από το 1976 πάνω-κάτω), το εμπορικό έλλειμμα καθιστά δύσκολη την αποταμίευση και οδηγεί μεγάλες μάζες στη lower middle class κι ακόμα χαμηλότερα. Αν και ο πλούτος δεν χάνεται σε εθνικό επίπεδο, χάνεται σε ταξικό. Στο μεταξύ, όταν ο Ευρωπαίος πολίτης μπαίνει σε ένα από τα αχανή πολυκαταστήματα λιανικής σκέφτεται όχι μόνο πόσα πράγματα δεν χρειάζεται, αλλά πόσα πράγματα δεν θα έπρεπε να υπάρχουν: εμφιαλωμένο νερό διαίτης· μηχάνημα χαϊδέματος για γάτες («γατοχαϊδευτήρι»), κουτάλι για χιονόμπαλες, πλαστική κουρτίνα με θήκες για το κινητό και το iPad, μαξιλαράκι με πούλιες που σχηματίζουν τη φάτσα του Νίκολας Κέιτζ. Εντάξει, δεν συνεχίζω.