Η (όχι και τόσο) «Φωτεινή Πλευρά» της ενημέρωσης στο YouTube

Η Μεγάλη Χωματερή του Ειρηνικού Ωκεανού (ΜΧΕΩ – Great Pacific Garbage Patch) είναι ένα απ’ τα πιο περίεργα και σημαντικά φαινόμενα οικολογικής καταστροφής που ίσως δεν έχετε ακούσει. Η χωματερή αυτή δεν βρίσκεται στη στεριά, αλλά στη θάλασσα. Πρόκειται για μία τεράστια δίνη απορριμμάτων που περιφέρεται στον Ειρηνικό Ωκεανό (για την ακρίβεια πρόκειται για δύο ξεχωριστές περιοχές, μία στη δυτική πλευρά κοντά στην Ιαπωνία, και μία στην ανατολική, ανάμεσα στη Χαβάη και την Καλιφόρνια, συν άλλη μία παρόμοια δίνη στον Ατλαντικό Ωκεανό).

Στη ΜΧΕΩ συσσωρεύονται, εδώ και δεκαετίες, εκατομμύρια τόνοι πλαστικών σκουπιδιών από τις χώρες της Ασίας, της Βορείου και της Νοτίου Αμερικής, κυρίως όμως από την Κίνα, την Ινδονησία, τις Φιλιππίνες, το Βιετνάμ, τη Σρι Λάνκα και την Ταϊλάνδη (κάθε χρόνο οκτώ εκατομμύρια τόνοι πλαστικών απορριμμάτων καταλήγουν στις θάλασσες). Η έκταση της ΜΧΕΩ είναι ασύλληπτη –τρεις φορές η έκταση της Γαλλίας– και δεκαπλασιάζεται κάθε δεκαετία μετά το 1945. Η χωματερή αυτή περιέχει ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς: από οδοντόβουρτσες, αναπτήρες, καλαμάκια και καπάκια μπουκαλιών μέχρι κινητά τηλέφωνα, μπιμπερό, πλαστικές σακκούλες, συνθετικά ρούχα. Το μεγαλύτερο όμως συστατικό της είναι δίχτυα και πετονιές που χρησιμοποιούν (και μετά ξεφορτώνονται στη θάλασσα) οι ψαράδες των χωρών αυτών.

Πολλοί πιστεύουν ότι η χωματερή αυτή φαίνεται με γυμνό μάτι ή... και από το διάστημα. Στην πραγματικότητα όμως, εξαιτίας της διάσπασης των πλαστικών σε μικροΐνες, η σύστασή της δεν είναι συμπαγής. Πρόκειται, δηλαδή, ουσιαστικά για μια «σούπα» μικροπλαστικών που δηλητηριάζει αδιάκοπα το οικοσύστημα και την τροφική αλυσίδα (σύμφωνα με έρευνα του National Geographic, έχουν ήδη εντοπιστεί σε 114 υδρόβια είδη). Στη Μεσόγειο ένα στα δύο ψάρια έχει πλαστικό στο στομάχι του). Το 2018 ανακοινώθηκε ότι τα μικροπλαστικά είχαν φτάσει στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας: υπήρχαν στα κόπρανα οκτώ εθελοντών που συμμετείχαν σε πιλοτική μελέτη.

Τα τελευταία χρόνια γίνονται συντονισμένες προσπάθειες περιορισμού της κατανάλωσης πλαστικών, ειδικά των πλαστικών μιας χρήσης όπως τα καλαμάκια, η μεμβράνη φαγητού και οι σακκούλες. Η συγκέντρωση μικροπλαστικών στον ωκεανό επηρεάζει ευθέως τη ζωή μας – τη διατροφή μας, τη δημόσια υγεία, το περιβάλλον. Ταυτόχρονα, αναπτύσσονται ενδιαφέρουσες πρωτοβουλίες και τεχνολογίες καθαρισμού του ωκεανού που μας δίνουν ελπίδα για το μέλλον. Ωστόσο, το ζήτημα των χωματερών στους ωκεανούς το αγνοεί ο περισσότερος κόσμος. Οι πρώτες οργανωμένες αποστολές στον Ειρηνικό έγιναν μόλις το 2008 και το 2009. Οι πρώτες συστηματικές μελέτες ξεκίνησαν λίγα χρόνια μετά. Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει αρκετό διαθέσιμο υλικό.

Ψάχνοντας να βρω ένα κατάλληλο ντοκιμαντέρ για να στείλω στους φοιτητές μου, μπήκα στο YouTube, έγραψα Great Pacific Garbage Patch και έπεσα πάνω σε ένα βίντεο με τίτλο «Μία Νέα Ήπειρος Ανακαλύφθηκε στη Γη, στον Ειρηνικό Ωκεανό», που είναι και ένα απ’ τα πιο δημοφιλή βίντεο για το ζήτημα αυτό. Για να μαζέψεις 4,3 εκατομμύρια προβολές στο YouTube κάτι πρέπει να κάνεις πολύ καλά: είτε να παράγεις καλό υλικό, είτε να το προωθείς καλά. Ο συνταρακτικός τίτλος δεν μου έκανε καμία εντύπωση – οι πάντες πλέον στο διαδίκτυο αναγκάζονται να εφευρίσκουν ολοένα και πιο δραματικούς τίτλους-δολώματα (clickbait) για να μαζεύουν θεατές. Άνοιξα το βίντεο και συνειδητοποίησα ότι είναι ένα φτηνό συνονθύλευμα πιασάρικων στατιστικών πρόχειρα μονταρισμένων με δευτερογενές οπτικοακουστικό υλικό και αφήγηση· με άλλα λόγια, ένα βίντεο χαμηλής ποιότητας και δημοσιογραφικής αξίας που μπορεί να το ετοιμάσει ο οποιοσδήποτε μέσα σε λίγες μέρες με μηδαμινό κόστος.

Αναρωτήθηκα: τίνος ήταν αυτό το τόσο δημοφιλές ντοκιμαντέρ; Κοιτάω κάτω αριστερά για να δω την πηγή και βλέπω το όνομα του καναλιού: Bright Side. 43,3 εκατομμύρια συνδρομητές. Μα τι κανάλι είναι αυτό το Bright Side με τόσους πολλούς φανατικούς θεατές; Τέσσερις φορές τον πληθυσμό της Ελλάδας;

Μετά από σύντομη έρευνα, βρήκα ότι το Bright Side δημιουργήθηκε το 2017, ανήκει στην εταιρεία The Soul Publishing, δημοσιεύει βίντεο για θέματα ιστορίας και γενικών γνώσεων, έχει μαζέψει σχεδόν 10 δισεκατομμύρια προβολές, και έχει ως έδρα του την Κύπρο.

Όταν έχεις πάνω από 40 εκατομμύρια συνδρομητές και 10 δισ. προβολές στο YouTube, σημαίνει ότι βγάζεις πάρα, μα πάρα πολλά χρήματα από τις διαφημίσεις που εμφανίζονται στην αρχή ή και κατά τη διάρκεια του βίντεο. Ενδεχομένως βγάζεις περισσότερα χρήματα κι από μεγάλους δημοσιογραφικούς οργανισμούς. Κατά σύμπτωση η Κύπρος τυχαίνει να είναι ένας απ’ τους μεγαλύτερους φορολογικούς παραδείσους στον κόσμο.

Αναζητώντας, λοιπόν, περισσότερες πληροφορίες για την εταιρεία The Soul Publishing, έμαθα ότι ανήκει σε δύο ρώσους επιχειρηματίες (κάποιος άλλος ίσως τους ονόμαζε «ολιγάρχες»), τον Πάβελ Ράνταεφ και τον Μαρατ Μουχαμέτοφ, και έχει πάνω από 2.000 υπαλλήλους. Πέραν του Bright Side, λειτουργεί και άλλα εξίσου δημοφιλή κανάλια στο You Tube, όπως το 5-Minute Crafts. Για την ακρίβεια, η The Soul Publishing είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός περιεχομένου στον κόσμο· στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης όπως το Facebook και το You Tube είναι μεγαλύτερη από την Disney, την 20th Century Fox και τη News Corporation της δυναστείας του Ρούπερτ Μέρντοχ. Τα βίντεο της The Soul Publishing ακολουθούν μια αρκετά προβλέψιμη φόρμουλα: σχεδόν ρομποτική παραγωγή περιεχομένου με βάση την ανάλυση των τάσεων στο διαδίκτυο· χαμηλές αξίες παραγωγής· έξυπνη προώθηση μέσα από τίτλους-δόλωμα.

Έμαθα όμως μερικά ακόμα ενδιαφέροντα στοιχεία.

Τον Ιούνιο του 2020, ένα απ’ τα κανάλια της εταιρείας, το «Συνέβη Πραγματικά» (Actually Happened) –που είχε καρτούν με υποτίθεται πραγματικές εμπειρίες αμερικανών εφήβων–εξαφανίστηκε ξαφνικά από προσώπου γης· οι κακές γλώσσες λένε ότι τα περιστατικά ίσως να μην ήταν και τόσο πραγματικά.

Από ρεπορτάζ του Lawfare, μαθαίνουμε ότι άλλα βίντεο της The Soul Publishing υμνούσαν τη διακυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης από τον Στάλιν, ισχυρίστηκαν ότι ο σοβιετικός ηγέτης των δεκαετιών του 1950 και 1960 Νικίτα Χρουστσόφ χάρισε την Αλάσκα στις ΗΠΑ ως δώρο (!), και προέβλεψαν την κατάρρευση των Ηνωμένων Πολιτειών. Το 2019 η The Soul Publishing ζήτησε συγνώμη για την ανάρτηση ιστορικών ανακριβειών και ανακοίνωσε ότι θα έπαυε την παραγωγή ιστορικών ντοκιμαντέρ.

Το αν η συγκεκριμένη εταιρεία είναι μέρος της ρωσικής εκστρατείας προπαγάνδας και ψευδών ειδήσεων που έχει κατακλύσει το διαδίκτυο την τελευταία δεκαετία είναι θέμα που έχει απασχολήσει δημοσιογράφους και ερευνητές, κυρίως στην Αμερική. Απ’ ό,τι φαίνεται πρόκειται μάλλον απλώς για ένα εξαιρετικά επιτυχημένο επιχειρηματικό μοντέλο εκμετάλλευσης του νέου ψηφιακού οικοσυστήματος, παρά για όργανο της εκστρατείας Πούτιν.

Σύμφωνα με μια φιλελεύθερη θεώρηση, από τη στιγμή που δεν υπάρχει παραβίαση του νόμου και εφόσον η εταιρεία κινείται στη λογική της αγοράς –της προσφοράς και της ζήτησης στην παγκόσμια ψηφιακή σφαίρα– δεν υπάρχει τίποτα μεμπτό· ενδεχομένως, μάλιστα, οποιαδήποτε προσπάθεια κριτικής, παρέμβασης ή ρύθμισης να θεωρείται ως αυταρχική.

Ωστόσο, τα ερωτήματα –για εμάς τους χρήστες, για το μέλλον της δημοσιογραφίας, για τη δημοκρατία, για την κοινωνική δικαιοσύνη– παραμένουν: Πόσα γνωρίζουμε για την πηγή, την ποιότητα και τις δημοσιογραφικές προδιαγραφές των βίντεο που παρακολουθούμε; Πόσοι αντιλαμβανόμαστε το πώς (και πόσο εύκολα) χρηματοδοτούμε –με την προσοχή μας και τον χρόνο μας, και ενδεχομένως με τους διαφυγόντες φόρους που θα μπορούσαν να χρηματοδοτούν τα νοσοκομεία και τα σχολεία μας– δύο ρώσους επιχειρηματίες (ή όσους έχουν στήσει παρόμοια δίκτυα διασποράς βίντεο); Πώς μπορεί να επιβιώσει η σοβαρή δημοσιογραφία συναγωνιζόμενη αυτά τα μοντέλα παραγωγής και προώθησης ευτελούς, ρομποτικού περιεχομένου το οποίο το πακετάρουμε ως διασκέδαση, ιστορία ή ντοκιμαντέρ; Πού τελειώνει η ελευθερία επιλογής του χρήστη-καταναλωτή και πού ξεκινάει η κατάχρηση και η εργαλειοποίηση ενός ψηφιακού οικοσυστήματος για οικονομικούς, πολιτικούς και γεωστρατηγικούς σκοπούς; Και εν τέλει πώς αξιολογούμε εμείς οι ίδιοι τη σοβαρή δημοσιογραφία, αλλά και την ίδια μας την ενημέρωση, και μάλιστα σε καιρό πανδημίας, πολέμου και κλιματικής κρίσης;