Η Ρωσική Ορθοδοξία κι εμείς

Αν και είναι φυσικό οι άνθρωποι να αναζητούν και να ταυτίζονται με τους ομοίους τους, κάνουμε λάθος να κρίνουμε την πολιτική μιας χώρας και να καθορίζουμε τις συμμαχίες μας με βάση τη θρησκεία. Συνήθως, σε μια τέτοια στάση υπάρχει υποκρισία και εθελοτυφλία: όσοι Έλληνες προσκολλώνται στους ομοθρήσκους τους, και μάλιστα με τη στενότερη έννοια, και να δικαιολογούν ακόμα και την ανήθικη διεθνή συμπεριφορά τους, γίνονται σχεδόν συνένοχοί τους. Αν και στην περίπτωση της Ρωσίας συντρέχουν κι άλλοι λόγοι που πολλοί χριστιανορθόδοξοι τη θαυμάζουν ως μεγάλη, συγγενική δύναμη, οι εκλεκτικές συγγένειες βασίζονται περισσότερο σε μύθους παρά σε γεγονότα. Η Ρωσική Ορθοδοξία έχει πράγματι μακρά ιστορία αλλά έχει προκαλέσει ουκ ολίγες ταραχές: μπορούμε να θαυμάζουμε τη Ρωσία για πολλές πτυχές του πολιτισμού της, ίσως όμως οφείλουμε να είμαστε πιο επιφυλακτικοί έναντι των πεπραγμένων της Ρωσικής Ορθοδοξίας.

Όταν τα κράτη ήταν ακόμα θεοκρατίες, οι άνθρωποι θεωρούσαν τα προβλήματά τους απόδειξη της δυσαρέσκειας του Θεού: οι Ρώσοι που υπέφεραν από πολέμους και ταραχές απέδιδαν όλα τους τα δεινά στην έλλειψη αγνότητας των εκκλησιαστικών τους τελετουργιών. Κι όταν το 1652 ένας ιεράρχης, ο ιδιαιτέρως ευφραδής και ισχυρός Νίκων, έγινε Πατριάρχης της Μόσχας και Πασών των Ρωσιών, ξεκίνησε μεταρρυθμίσεις που αποσκοπούσαν να εξαγνίσουν μια Εκκλησία, η οποία, κατά τη γνώμη του, είχε αποκλίνει από την ελληνική βυζαντινή καταγωγή της. Οι ελληνικές ιερουργίες αντικατέστησαν εκείνες που εφαρμόζονταν (αν κάποιος τότε ήθελε τη ζωή και την ελευθερία του, απέφευγε να αναφέρει την ειρωνεία το ότι, μέχρι τότε, οι ρωσικές ιερουργίες ήταν στην πραγματικότητα πιο κοντά σε εκείνες του παλιού Βυζαντίου) και οι νεότερες μορφές θρησκευτικών εικόνων απαγορεύτηκαν. Συνέβη κάτι σαν όψιμη εικονομαχία: οι οπαδοί του Νίκωνα εισέβαλαν σε εκκλησίες και σπίτια σε όλη τη Μόσχα για να τις αρπάξουν και να κάψουν τις εικόνες, ενώ οι αγιογράφοι −παρότι η εξέλιξη των καλλιτεχνικών τεχνοτροπιών αυτών των πορτρέτων αγίων και των θρησκευτικών σκηνών ήταν μια από τις δόξες του πρώιμου σύγχρονου ρωσικού πολιτισμού− τιμωρούνταν με τύφλωση: τους έβγαζαν τα μάτια και στη συνέχεια τους έσερναν στους δρόμους της πόλης. Εκκλησίες που φημολογούνταν ότι δεν εφάρμοζαν τα βυζαντινά πρότυπα κατεδαφίστηκαν, ενώ καθορίστηκε με ακρίβεια ακόμη και ο τρόπος με τον οποίο γραφόταν το όνομα «Ιησούς», καθώς και ο τρόπος με τον οποίο έπρεπε να κάνουν τον σταυρό τους οι πιστοί. Πρώην σύμμαχοι του Νίκωνα που τρομοκρατήθηκαν από την κατεύθυνση και τη σοβαρότητα αυτών των αλλαγών αφορίστηκαν. Η ευσέβεια, κατά τον Νίκωνα, επιβλήθηκε με τη βία, τον φόβο και τα δικαστήρια της Ιεράς Συνόδου.

Ο τσαρισμός ήταν ταυτισμένος με την Ορθοδοξία μέχρι την έσχατη στιγμή∙ τόσο που οι τελευταίοι των Ρομανόφ, ως θύματα των μπολεσβίκων, αγιοποιήθηκαν. Ενώ στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης η Εκκλησία παραμέριζε σιγά σιγά μπροστά στην πολιτική εξουσία, οι τσάροι υποτάσσονταν στην Εκκλησία. Και παρότι επί Σοβιετικής Ένωσης η Εκκλησία έχασε όλα της τα προνόμια, στο εσωτερικό της συνέβαιναν αναχρονιστικοί καβγάδες: στην πραγματικότητα, κι αυτό είναι που έχει σημασία σήμερα, οι διαφωνίες για τις ιερουργίες και τα σταυροκοπήματα αντανακλούσαν τον φόβο ότι η Ρωσία έχανε τις παραδόσεις της, την εξαιρετική της θέση στον κόσμο, την ίδια την ψυχή της. Στον 21ο αιώνα η Ρωσία έχει επιστρέψει στην Ορθοδοξία, την οποία έχει εμπλουτίσει με μύθους: η αλήθεια, για όποιον θέλει να τη δει είναι ότι η Ρωσική Εκκλησία στήριξε στην πορεία της ιστορίας της τους πιο αντιδραστικούς μονάρχες και δικαιολόγησε, ευλόγησε, όλες τις εκστρατείες των Ρώσων εναντίον «αλλοθρήσκων», όπως ήταν οι Πολωνοί, οι Σουηδοί και οι Φινλανδοί.

Στην περίπτωση του πολέμου με την Ουκρανία, και παρότι οι Ουκρανοί είναι επίσης ορθόδοξοι, ο Ρώσος Πατριάρχης έχει ευχηθεί τη νίκη του ρωσικού στρατού, παρουσιάζοντας τον πόλεμο σαν μια ιερή σύγκρουση για να προστατευτεί η Ρωσία από αυτό που αποκάλεσε δυτικές «πληγές», όπως π.χ. οι παρελάσεις υπερηφάνειας των ομοφυλοφίλων. Καθώς ο Κύριλλος είναι ένθερμος υποστηρικτής του Πούτιν, η Εκκλησία εισπράττει ως αντάλλαγμα τεράστιες χρηματοδοτήσεις. Έχουν δημιουργηθεί πολλές αντιδράσεις −για παράδειγμα, κοινότητες ορθοδόξων στη Γαλλία, στην Ολλανδία και στις ΗΠΑ διασπάστηκαν εξαιτίας της στάσης του Πατριάρχη στον πόλεμο− αλλά δεν πρόκειται για κάτι που προκαλεί έκπληξη. Ο Πατριάρχης Κύριλλος εφαρμόζει την προαιώνια πολιτική της Ρωσικής Εκκλησίας.

Σε αντίθεση με τη Ρωμαϊκή Καθολική Εκκλησία, που έχει έναν και αδιαμφισβήτητο ηγέτη, τον Πάπα, το καθένα από τα 15 παρακλάδια της Ορθόδοξης Εκκλησίας διαθέτει κάποια αυτονομία. Αν και το Πατριαρχείο της Μόσχας έχει προσπαθήσει επί αιώνες μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης να αναδειχθεί ως το παγκόσμιο κέντρο της Ορθοδοξίας, δεν τα κατάφερε και από τότε βρίσκεται −σχεδόν επί έξι αιώνες δηλαδή− σε αντιμαχία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, το οποίο διατηρεί την πνευματική ηγεσία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ του Πατριάρχη Κύριλλου και του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου έγιναν φανερές με τον πόλεμο. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης φέρεται να ενοχλήθηκε διότι ο Κύριλλος χαρακτήρισε τη ρωσική εισβολή «ιερό πόλεμο», αλλά οι αιτίες του ανταγωνισμού είναι παλιότερες: το 2019 ο Βαρθολομαίος παραχώρησε «αυτοκεφαλία» στην Εκκλησία της Ουκρανίας, η οποία υπαγόταν στη Μόσχα από το 1686, με αποτέλεσμα η Ρωσική Εκκλησία να διακόψει τους δεσμούς της με τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Πάνω από τις μισές ενορίες της Ουκρανίας απέρριψαν την απόφαση και παρέμειναν υπό τη δικαιοδοσία της Μόσχας. Πάντως, οι μισές από τις 45 επισκοπές της Ουκρανίας σταμάτησαν να αναφέρουν τον Πατριάρχη Κύριλλο στις προσευχές τους (στις ορθόδοξες δεήσεις συνηθίζεται να αναφέρεται ο Πατριάρχης), αλλά απ’ ό,τι φαίνεται πολλοί Ουκρανοί ιερείς δεν έχουν πάρει σαφή θέση εναντίον του πολέμου. Είτε έχουν δωροδοκηθεί, είτε έχουν απειληθεί, είτε φοβούνται ειλικρινά, σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα της Ρωσικής Ορθοδοξίας, τη δυτική διείσδυση στα ήθη. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις κάνουν κάτι που, στις δεδομένες συνθήκες, παραβιάζει τον θεωρητικό ρόλο της Εκκλησίας − αλλά, δεν είναι η πρώτη φορά, δεν θα είναι η τελευταία.