Οι αυταπάτες για τη ρωσική νεολαία

Αν διατρέξουμε την ιστορία της σοβιετικής και ρωσικής νεολαίας από τότε που οι νέοι έπαψαν να θεωρούνται μελλοντικοί γέροι και απέκτησαν λόγο, θα διαπιστώσουμε ότι οι νεαροί Ρώσοι δεν συμπεριφέρονταν ποτέ όπως οι ομότιμοί τους στις δυτικές χώρες. Στη Σοβιετική Ένωση –στη Ρωσία, στη Γεωργία, στην Ουκρανία, στις Βαλτικές δημοκρατίες– η νεολαία δημιουργούσε παράλληλα σύμπαντα χωρίς να έρχεται σε σύγκρουση με την πολιτική τάξη. Συχνά, οι νέοι διαχώριζαν τη θέση τους από την επίσημη εξουσία μέσω της μόδας –όπως έκαναν οι Stilyagi από το τέλος της δεκαετίας του 1940 μέχρι το 1970– της μουσικής και της αντιγραφής δυτικών ηθών και συνηθειών. Δεν οργάνωναν «κινήματα» όπως τα αντιλαμβανόμαστε στον ευρω-ατλαντικό κόσμο· οργάνωναν μουσικά φεστιβάλ –όπως ήταν εκείνο του Viljandi στην Εσθονία (1976) και του Τμπίλισι στη δεκαετία του 1980– αλλά δεν αναμειγνύονταν με την πολιτική. 

Πράγματι, στην περίοδο της Περεστρόικα, πολλοί νέοι καλωσόρισαν τις πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις που οδήγησαν σε ελευθερία των ΜΜΕ, της έκφρασης και του συνέρχεσθαι. Παραλλήλως, το αλυτρωτικό εθνικιστικό αίσθημα που διογκώθηκε στις σοβιετικές δημοκρατίες, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας, συνέβαλε στην προαναγγελθείσα διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά δεν υπήρξε κίνημα διαμαρτυρίας δυτικού τύπου: υπήρξαν ομάδες υπερεθνικιστικής νεολαίας που κινήθηκαν προς την ακροδεξιά και ομάδες φιλοδυτικής νεολαίας, hipsters που εμπνέονταν από τους Beatles και που αγανακτούσαν επειδή η ΕΣΣΔ είχε κατασκευάσει διαστημόπλοια αλλά όχι αξιοπρεπή μπλουτζίν. Οι Σοβιετικοί χίπις και ροκάδες αγαπούσαν την ειρήνη, δεν ήταν όμως αγωνιστές της ειρήνης. Η ειρηνοφιλία δεν είναι ακριβώς το ίδιο με την αντίθεση στον πόλεμο: η δεύτερη συνεπάγεται συγκεκριμένες πολιτικές πράξεις. Οι νεαροί Αμερικανοί ακτιβιστές αναπτύχθηκαν μέσα σε αντιπολεμικά κινήματα, κάτι που δεν υπήρξε ποτέ στη Σοβιετική Ένωση. Το 1979 και επί τα εννέα χρόνια που η Σοβιετική Ένωση διεξήγαγε πόλεμο στο Αφγανιστάν, οι Σοβιετικοί νέοι σιωπούσαν – παρότι μερικοί από αυτούς κινδύνευαν να επιστρατευθούν. Η αδιαφορία οφειλόταν στο ήταν πεπεισμένοι για τους αγαθούς σκοπούς της χώρας τους –ο ρωσικός και ο σοβιετικός πατριωτισμός δεν χωράει αμφισβητήσεις, είναι «ολοκληρωτικός»– καθώς και στο ότι η ρωσική μορφή διαφωνίας εκείνη την εποχή συνίστατο σ’ ένα σουρεαλιστικό τρόπο θέασης του σοβιετικού κόσμου.

Η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε επισήμως το 1991. Είχε προηγηθεί μια περίοδος μεταρρυθμίσεων τις οποίες οι περισσότεροι Ρώσοι πολίτες στήριζαν αν και φοβούνταν για το πού μπορούσαν να οδηγήσουν – κυρίως, ανησυχούσαν μήπως δυτικοποιηθούν· μήπως τους απορροφήσει ο δυτικός κόσμος της διαφθοράς και της ηθικής παρακμής. Πάντως, γενικά μιλώντας, οι Σοβιετικοί νέοι που αγαπούσαν τη δυτική μουσική, τα δυτικά ρούχα και τις δυτικές ιδέες, είχαν βαρεθεί την αναποτελεσματικότητα, τη γεροντοκρατία και την πομπώδη κενότητα του καθεστώτος. Εκείνη την εποχή, μόνο και μόνο η ύπαρξη φιλοδυτικής νεολαίας έμοιαζε με πράξη εξέγερσης: πολλοί νέοι πίστευαν ότι η Περεστρόικα θα μεγάλωνε τη μικρή γωνιά της ελευθερίας που είχαν χαράξει στην ιδιωτική τους ζωή κι ότι ίσως θα εκτεινόταν σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση. Αν και αυτό δεν συνέβη με τον ευρωπαϊκό τρόπο, συνέβη κάτι: στη Ρωσία συνέρευσαν όλα τα δυτικά προϊόντα· πολιτιστικά και υλικά – μεταξύ αυτών, όλες οι μάρκες μπλουτζίν. Τι περισσότερο να ζητήσει κανείς;

Καθώς από τη Ρωσία λείπουν οι δημοκρατικές παραδόσεις και η περιέργεια για την ενημέρωση –κάτι που ενεργοποιεί η δημοκρατία ή η ανάμνησή της– οι σημερινοί νεαροί Ρώσοι έχουν μεγαλώσει με συγκεκριμένες ιστορικές βεβαιότητες: η Ρωσία είναι η μεγαλύτερη χώρα στον κόσμο· η Σοβιετική  Ένωση νίκησε τον φασισμό-ναζισμό το 1945 και απελευθέρωσε τους λαούς της Ευρώπης· οι Σοβιετικοί ήταν ήρωες, όχι επιτιθέμενοι. Η Σοβιετική  Ένωση σώζει τον κόσμο όπως τον έσωσε στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο. Οι αντίπαλοι της Ρωσίας είναι «Ναζί»· δεν μπορεί να είναι τίποτ’ άλλο εφόσον είναι αντίπαλοι της Ρωσίας. Αυτές τις ιδέες τις ενστερνίζονται σήμερα ακόμα και οι hipsters, ή μάλλον κατ’ εξοχήν οι hipsters οι οποίοι φορούν μακό μπλουζάκια με συνθήματα κατά των δυτικών φαινομένων όπως τα κινήματα ΛΟΑΤΚ+, οι διαδηλώσεις και η μαζική μετανάστευση.

Πολλοί νεαροί αμφισβητίες του σοβιετικού συστήματος εμπνέονταν από τη θρησκεία: ως αντίθετοι στον κομμουνισμό ασπάζονταν τη χριστιανική ορθοδοξία· συχνά, μέντορές τους ήταν ιερωμένοι και μοναχοί. Παραλλήλως, υπήρχε ριζική διαφορά ανάμεσα στους Ρώσους και στους Λιθουανούς ή τους Λετονούς· οι πρώτοι, ακόμα κι όταν εξέφραζαν περιφρόνηση για το σοβιετικό σύστημα, αποδέχονταν με υπερηφάνεια την αυτοκρατορική του φύση· οι δεύτεροι ζητούσαν ανεξαρτησία από τη Ρωσία, ήταν «εθνικιστές»· ένιωθαν πιο κοντά στον γερμανικό κόσμο παρά στους Σλάβους. Έτσι, δεν υπήρξε ποτέ οργανωμένο και ενιαίο κίνημα νεολαίας: ένα μικρό μέρος της κατέφευγε σε ξεχωριστές φαντασιακές κοινότητες όπου επιζούσε, αλλά δεν επαναστατούσε.

Στην παρούσα φάση, οι περισσότεροι νεαροί Ρώσοι διατηρούν παρόμοια στάση φυγής και αποφυγής με τους παππούδες τους σαράντα χρόνια νωρίτερα. Έχουν εγκατασταθεί στο Facebook, το οποίο αν και έχει απαγορευτεί στη Ρωσία είναι προσβάσιμο με VPN, και σε πλατφόρμες όπως το VKontakte και το Telegram: δεν έχουν παράπονο· καμιά φορά επιδίδονται στο παραδοσιακό «stiob», τη μίμηση και την ειρωνεία που έκανε τη ζωή των Σοβιετικών λίγο πιο υποφερτή. Οι περισσότεροι όμως δεν κάνουν ούτε αυτό: συστρατεύονται με τον Πούτιν, αφοσιώνονται στην Ορθόδοξη Εκκλησία και εγγράφονται σε κομφορμιστικές οργανώσεις όπως οι Nashi σε μια προσπάθεια να βρουν εναλλακτική στην κυριαρχία της δυτικής κουλτούρας. Οι διαμαρτυρίες τύπου Pussy Riot είναι λιγοστές και αφορούν μικρούς θύλακες ελεύθερης έκφρασης.

Η κατασταλτική πίεση του κράτους είναι τόσο έντονη ώστε δεν γίνονται πια μαζικές διαδηλώσεις. Σε επίσημες δημοσκοπήσεις, περίπου οι μισοί Ρώσοι κάτω των τριάντα ετών διαφωνούν με τον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά οι υπόλοιποι είτε συμφωνούν, είτε αποφεύγουν την ερώτηση. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν πυρήνες που αναζητούν εναλλακτικούς διαύλους πληροφόρησης και εναλλακτικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσμο και τη Δύση: υπάρχουν ρεύματα νεανικού φεμινισμού, ακτιβιστικής πληροφορικής και δημοσιογραφίας που προσπαθούν να ακούσουν τι γράφεται στη Ρίγα, το Ταλίν ή το Βερολίνο. Αλλά οι σημερινοί 20άρηδες και 25ρηδες δεν έχουν γνωρίσει κανέναν άλλο ηγέτη εκτός από τον Πούτιν· κι αν περιμένουμε να κατεβούν στους δρόμους κραυγάζοντας Οстановить вторжение в Украину СЕЙЧАС! (Στοπ στην εισβολή στην Ουκρανία, ΤΩΡΑ!) φοβάμαι ότι, για μια ακόμα φορά, βλέπουμε τη Ρωσία με τα μυωπικά δυτικά μας μάτια.