Ψηφιακή διπλωματία κρίσεων - Η περίπτωση της Ουκρανίας

Οι κρίσεις πλέον χαρακτηρίζονται και συνοδεύονται από τη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών. Η αραβική άνοιξη οδήγησε τους διπλωμάτες να κάνουν χρήση των κοινωνικών δικτύων. Με την κρίση της Κριμαίας το 2014 τα ΥΠΕΞ στράφηκαν στη χρήση των Big Data με στόχο την ανάλυση και καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Την περίοδο της πανδημίας η διπλωματία έλαβε online, διαδικτυακό χαρακτήρα. Επίσης, καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου στην Ουκρανία, ηγέτες και υπουργοί Εξωτερικών βασίστηκαν στο Zoom και στις εικονικές πλατφόρμες για να συντονίσουν την κοινή δράση. Το Zoom έχει γίνει κεντρικό για τη διαχείριση αυτής της κρίσης. Και το Twitter. Αυτό το νέο διπλωματικό πρωτόκολλο αποτελεί μέρος της αυξημένης ψηφιοποίησης της διπλωματίας και της διαχείρισης κρίσεων, που έχει επιταχύνει την ταχύτητα με την οποία τα έθνη ανταποκρίθηκαν σε αυτή την κρίση. Η διαδικτυακή κοινή γνώμη, η κάλυψη σε πραγματικό χρόνο των ενεργειών της Ρωσίας, οι εικόνες και τα βίντεο που δημιουργήθηκαν από χρήστες με ρωσικές επιθέσεις σε Ουκρανούς πολίτες και οι γρήγορες διπλωματικές διαβουλεύσεις έχουν οδηγήσει σε άνευ προηγουμένου αλλαγές πολιτικής (και ειδικότερα στην ΕΕ).

Σήμερα, όμως, στην περίπτωση του Ρώσο-Ουκρανικού Πολέμου, βλέπουμε την πρωτότυπη χρήση της υφιστάμενης-υπάρχουσας τεχνολογίας από τους ακτιβιστές, την κυβέρνηση της Ουκρανίας και άλλες κυβερνήσεις.

Ας το δούμε με συγκεκριμένα παραδείγματα. Το 2009 στο Ιράν έλαβαν χώρα διαδηλώσεις κατά της κυβέρνησης. Τότε, το ΥΠΕΞ των ΗΠΑ διακριτικά ζήτησε από το Twitter να καθυστερήσει τις διαδικασίες συντήρησης της πλατφόρμας του, με στόχο οι Ιρανοί να το χρησιμοποιήσουν και να ενισχύσουν τις αντικυβερνητικές τους διαδηλώσεις. Σήμερα, η κυβέρνηση της Ουκρανίας υιοθετεί μια διαφορετική στρατηγική προσέγγιση. Ανεβάζει δημόσια επιστολές, μέσω Twitter, απευθυνόμενες σε CEOs των μεγαλύτερων τεχνολογικών εταιρειών. Πρόκειται για δραστηριότητες στρατηγικής διαφάνειας ή περιπτώσεις κατά τις οποίες ένα κράτος δημοσιοποιεί τις διπλωματικές του δραστηριότητες προκειμένου να επιτύχει στρατηγικούς στόχους εξωτερικής πολιτικής. H δημοσιοποίηση αυτών των επιστολών δείχνουν ότι υπάρχει μια ουκρανική κυβέρνηση, ότι λειτουργεί, και ότι η Ουκρανία δεν έχει κατακτηθεί από τη Ρωσία. Δημοσιοποιούνται, επίσης, για να ασκηθεί πίεση σε άλλους παράγοντες. Τα tweet των Ουκρανών υπουργών μοιράζονται και ποστάρονται από οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, ΜΚΟ, άλλες κυβερνήσεις και άλλους υπουργούς.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η απόφαση της Ουκρανικής κυβέρνησης να ζητήσει από ειδικούς στον κυβερνοχώρο, προγραμματιστές και χάκερ να βοηθήσουν την Ουκρανία να πραγματοποιήσει επιθέσεις σε δίκτυα που συνδέονται με τη Ρωσία. Ο «στρατός πληροφορικής», αν μπορούμε να το αποκαλέσουμε έτσι, έχει πραγματοποιήσει πολλαπλές επιτυχείς επιθέσεις σε ρωσικούς ιστότοπους, λογαριασμούς μέσων κοινωνικής δικτύωσης, εθνικές τράπεζες, υπουργεία και το κοινοβούλιο της Ρωσίας. Η διαχείριση του στρατού πληροφορικής γίνεται μέσω ενός καναλιού Telegram που ακολουθείται από 180.000 χρήστες. Αυτό είναι ενδεικτικό το πώς η Ουκρανία αυτοσχεδιάζει κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, χρησιμοποιώντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να δημιουργήσει τον πρώτο επίσημο και εθελοντικό στρατό χάκερ. Στόχος της κυβέρνησης είναι να συντονίσει, να μοχλεύσει την επιρροή και τον ρόλο των ακτιβιστών.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η στρατηγική της Ουκρανίας να στηρίξει την προσπάθειά της μέσα από το crowdfunding. Τα ουκρανικά κανάλια ψηφιακής διπλωματίας καλούν τους χρήστες να βοηθήσουν στη χρηματοδότηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι Πρεσβείες έχουν ζητήσει δωρεές κρυπτονομισμάτων. Σε άλλες περιπτώσεις, ο ουκρανικός στρατός δημοσίευσε τα στοιχεία του τραπεζικού του λογαριασμού δίνοντας τη δυνατότητα στους ψηφιακούς πολίτες να συνεισφέρουν άμεσα στις ένοπλες δυνάμεις της Ουκρανίας. Ενώ το ποσό των χρημάτων που έχει συγκεντρωθεί είναι άγνωστο, αυτή είναι η πρώτη περίπτωση στην οποία ένα κυρίαρχο κράτος επιδίωξε να χρηματοδοτήσει έναν πόλεμο μέσω ψηφιακής πληθοχρηματοδότησης.

Ο Πρόεδρος Ζελένσκι είναι ενεργός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαδίδοντας βίντεο και μηνύματα ελπίδας. Όσο κάνει tweet η Ουκρανία παραμένει ακατάκτητη και η Ρωσία δεν μπορεί να κηρύξει τη νίκη. Ο Ζελένσκι χρησιμοποιεί επίσης το Zoom με τρόπο που δεν έχουμε ξαναδεί. Μέσα από αυτό μίλησε σε διαμαρτυρίες σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, καθώς και σε πολλά κοινοβούλια του κόσμου. Οι παλιές εποχές κατά τις οποίες ένας πολιορκημένος Πρόεδρος θα μπορούσε να αποκοπεί από τον κόσμο από ένα άλλο κράτος έχουν τελειώσει. Η επίθεση της Ρωσίας στο κτίριο και τις υποδομές της ουκρανικής τηλεόρασης αποδείχθηκαν αναποτελεσματικές στην εποχή των smartphone και του Zoom.

Ξέρει πώς να συνδέεται με συνδεδεμένο κοινό. Σε αντίθεση με τον Πούτιν στο Κρεμλίνο που κάθεται σε απόσταση από τους συνεργάτες σε μεγάλα τραπέζια. Παρουσιάζει την Ουκρανία ως την αδύναμη πλευρά. Παλαιότερα το να είσαι δυνατός θεωρούνταν πλεονέκτημα. Μιλά σταθερά και με αυτοπεποίθηση, και στο ύψος των ματιών, και δεν διαβάζει τα μηνύματά του από χαρτιά, όπως συνηθίζουν να κάνουν οι πολιτικοί. Οι θεατές της δυτικής τηλεόρασης δεν βλέπουν αξιωματικούς του ουκρανικού στρατού στη δυτική τηλεόραση. Η Ουκρανία έχει επίσης στρατό, και χρησιμοποιεί επίσης βία. Αλλά δεν βλέπουμε καθόλου τον ουκρανικό στρατό. Είναι εντελώς κάτω από το ραντάρ. Βλέπουμε μόνο τον Ζελένσκι και μόνο πολίτες. Η κατανόηση ότι τα κοινωνικά δίκτυα δεν είναι εργαλεία προπαγάνδας αλλά εργαλείο άμεσης επικοινωνίας έχει δώσει στον Ζελένσκι δημοφιλία.

Η ουκρανική κυβέρνηση, πάντως, δεν είναι ο μόνος παράγοντας που χρησιμοποιεί τεχνολογίες με νέους τρόπους. Οι φορείς των μέσων ενημέρωσης και τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης έχουν επίσης αποδειχθεί καινοτόμοι κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου. Η πρόσφατη νομοθεσία στη Ρωσία έχει καταστήσει ποινικό αδίκημα την αρνητική απεικόνιση των βίαιων ενεργειών της στην Ουκρανία. Αυτό ώθησε ιδρύματα μέσων ενημέρωσης, για πρώτη φορά, όπως το BBC και το Twitter να «μετακομίσουν» στο DarkWeb, το οποίο μπορεί να είναι ακόμα προσβάσιμο σε Ρώσους που γνωρίζουν την τεχνολογία. Αυτή είναι μια σημαντική αλλαγή δεδομένου ότι το DarkWeb χρησιμοποιείται συχνά για εγκλήματα.

Μια παγκόσμια ομάδα ειδικών πληροφορικής, με επικεφαλής άτομα στο Βίλνιους, έχει δημιουργήσει μια βάση δεδομένων με 40 εκατομμύρια ρωσικούς τηλεφωνικούς αριθμούς. Αυτή η ομάδα προσκαλεί εθελοντές να αποκτήσουν πρόσβαση στη βάση δεδομένων και να τη χρησιμοποιήσουν για να τηλεφωνήσουν στους Ρώσους και να διαλύσουν την προπαγάνδα του Κρεμλίνου. Αυτή είναι μόνο μια ακόμη προσπάθεια να σπάσει ο αυστηρός έλεγχος της ρωσικής κυβέρνησης στις επικοινωνίες στη χώρα. Με την πρόσβαση στον ιστότοπο callrussia.org οι εθελοντές μπορούν να λάβουν έναν αριθμό τηλεφώνου στη Ρωσία, ενώ μπορούν επίσης να δοθούν πρακτικές συμβουλές για το πώς να παρουσιάζουν στους Ρώσους πληροφορίες που αναιρούν τις κρατικές αφηγήσεις.

Όπως συνέβη με όλες τις πρόσφατες κρίσεις, η ουκρανική εισβολή συνοδεύτηκε τόσο από παραπληροφόρηση (προσπάθεια ανταλλαγής ψευδών πληροφοριών και επηρεασμού της κοινής γνώμης). Το σωρευτικό αποτέλεσμα τόσο της παραπληροφόρησης είναι ότι είναι πιο δύσκολο για τους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να έχουν πρόσβαση σε ακριβείς πληροφορίες και να κατανοήσουν τα γεγονότα που εκτυλίσσονται στην Ουκρανία. Για αυτόν τον λόγο το Υπουργείο Άμυνας του Ηνωμένου Βασιλείου δημοσιεύει τακτικά ενημερώσεις πληροφοριών που επαληθεύουν τις πληροφορίες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο. Αυτές οι ενημερώσεις, που δημοσιεύονται κάθε λίγες ώρες, δίνουν τη δυνατότητα στους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να κατανοούν τα γεγονότα που εκτυλίσσονται γρήγορα, περιορίζοντας την προσέγγιση και τον αντίκτυπο της παραπληροφόρησης και της παραπληροφόρησης. Συγκεκριμένα, το Υπουργείο Άμυνας του Ηνωμένου Βασιλείου δημοσιεύει αυτές τις ενημερώσεις σε σχεδόν πραγματικό χρόνο, ικανοποιώντας έτσι την επιθυμία του ψηφιακού κοινού να μαθαίνει για τα γεγονότα καθώς αυτά εξελίσσονται.

Συμπερασματικά, η εισβολή στην Ουκρανία δεν είναι ο πρώτος πόλεμος στα social media, αλλά είναι ο πιο viral. Κάθε τι που έχει προηγούμενο είναι προορισμένο να επαναληφθεί. Σε μελλοντικές συγκρούσεις, οι κυβερνήσεις, οι ακτιβιστές και τα μέσα ενημέρωσης θα μιμούνται όλο και περισσότερο αυτό που σήμερα ασκεί με επιτυχία η Ουκρανία. Ο Ζελένσκι και η Ουκρανία επαναπροσδιορίζουν τον ρόλο της επικοινωνίας εν καιρώ πολέμου, σε περιόδους κρίσεων, και εκθέτουν τις σκοτεινές τέχνες της παραπληροφόρησης (τις οποίες χρησιμοποίησε ο Πούτιν τα τελευταία 10 χρόνια). Η Ουκρανία έχει έναν αδύναμο στρατό, αλλά τα κοινωνικά δίκτυα είναι ισχυρά. Ο Ζελένσκι έχει αναγνωρίσει τα μέσα της ήπιας δύναμης και των συναισθημάτων στον Δυτικό Κόσμο και κάνει ό,τι καλύτερο από αυτά για να ασκήσει πίεση στη Ρωσία. Χωρίς αυτό, θα είχε ηττηθεί πολύ γρήγορα. Και το κάνει με εξαιρετικά καινοτόμα τεχνάσματα. Η «online» που άνοιξε ώστε οι ρωσίδες μητέρες να μιλήσουν με τους αιχμάλωτους γιους τους στην Ουκρανία τονίζει τον ανθρωπισμό της Ουκρανίας, παρουσιάζει τη χώρα ως φιλειρηνική, που νοιάζεται επίσης για τους στρατιώτες εχθρούς-εισβολείς, σε αντίθεση με τους με τους Ουκρανούς στρατιώτες που αιχμαλωτίστηκαν από τη Ρωσία και αντιμετωπίζουν μια άγνωστη μοίρα.