Ο ρόλος της επικοινωνίας και της ηγεσίας στον πόλεμο της Ουκρανίας

Πριν λίγες μέρες ο δημοσιογράφος Μπεν Τζούντα αποκάλυψε στο Twitter ότι πολλοί αρχισυντάκτες δυτικών ΜΜΕ του είπαν ότι οι μετρήσεις τους δείχνουν ότι «το ενδιαφέρον για την Ουκρανία» μειώνεται. Ήδη από τις 3 Μαρτίου είχαμε σημειώσει ότι η διεθνής κοινή γνώμη έχει πολύ περιορισμένο περιθώριο προσοχής και ότι σύντομα θα επικρατήσει η λεγόμενη «κόπωση συμπόνοιας» (compassion fatigue). Αυτή η εξέλιξη, όσο προβλέψιμη και φυσιολογική κι αν είναι, δεν παύει να είναι εξαιρετικά επικίνδυνη για την ουκρανική πλευρά και για τη Δύση συνολικά.

Η διεθνής κοινή γνώμη, τα ΜΜΕ, η προπαγάνδα, η ψυχολογία, η πληροφόρηση και η παραπληροφόρηση παίζουν σημαντικό ρόλο σε κάθε σύγκρουση. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο ρόλος της ροής ειδήσεων και της διεθνούς κοινής γνώμης ήταν και εξακολουθεί να είναι απολύτως καθοριστικός για την εξέλιξη του πολέμου. Ας δούμε μέσα από μερικά απτά (απλώς ενδεικτικά) παραδείγματα τι σημαίνει αυτό.

Πόλεμος στην Ουκρανία: Διεθνής κοινή γνώμη, ΜΜΕ & προπαγάνδα 

Η ομιλία Πούτιν έγινε τη Δευτέρα 21 Φεβρουαρίου· η εισβολή ξεκίνησε τις πρώτες ώρες της Πέμπτης 24 Φεβρουαρίου. Η εβδομάδα εκείνη, όπως και οι προηγούμενές της, έτυχε να είναι σχεδόν κενή από άλλες μεγάλες διεθνείς ειδήσεις. Αυτό σήμαινε ότι τα μεγάλα δίκτυα μπορούσαν να αφιερώσουν άπλετο τηλεοπτικό χρόνο και δημοσιογραφικό κεφάλαιο για να καλύψουν το θέμα. Μια ξαφνική φυσική καταστροφή, μια νέα μετάλλαξη του κορωνοϊού, ένα μεγάλο ατύχημα, ακόμη και ο θάνατος της βασίλισσας Ελισάβετ (η οποία ακριβώς εκείνες τις ημέρες νοσούσε με covid) θα μπορούσε να έχει εκτροχιάσει τη ροή της παγκόσμιας επικαιρότητας· η προσοχή της διεθνούς κοινής γνώμης θα διασπόταν – ακόμη κι αν η Ουκρανία δεν γινόταν αμέσως η δεύτερη είδηση, ο ψυχολογικός αντίκτυπος στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και η πίεση προς τους πολιτικούς ηγέτες θα ήταν μάλλον μικρότερης κλίμακας.

Τις ίδιες μέρες που ξέσπασε ο πόλεμος, ο Βρετανός πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον έδινε τη μητέρα όλων των μαχών για να διατηρήσει τη θέση του εν μέσω τριπλής (κρατικής, αστυνομικής και δημοσιογραφικής) έρευνας για τα παράνομα πάρτι που φέρονται να διοργάνωσαν οι επιτελείς και η σύζυγός του στην Ντάουνινγκ Στριτ καθ’ όλη τη διάρκεια της καραντίνας – ένα σκάνδαλο-παρωδία για ένα παράπτωμα εντελώς επουσιώδες, αλλά τρομακτικά επιδραστικό σε μια εποχή που η εικόνα και ο συμβολισμός είναι το παν, και που απαιτούμε από τους ηγέτες μας όχι μόνο να συμπεριφέρονται νόμιμα και ηθικά, αλλά και να προβάλλουν την αρετή. Η θέση του Τζόνσον έγινε ακόμη πιο δυσχερής όταν υπονόησε (λανθασμένα) ότι ο αρχηγός των Εργατικών (που κάποτε ήταν διευθυντής της εισαγγελικής υπηρεσίας) ήταν προσωπικά υπεύθυνος για τη μη δίωξη του αρχι-βιαστή Τζίμι Σάβιλ. Οι σύμβουλοι και επιτελείς του Μπόρις Τζόνσον άρχισαν να παραιτούνται ή να απομακρύνονται ο ένας μετά τον άλλο, ο γραμματέας της κοινοβουλευτικής ομάδας των Συντηρητικών (της λεγόμενης Επιτροπής του 1922) να μαζεύει επιστολές μομφής, οι δελφίνοι του κόμματος να προετοιμάζουν τις καμπάνιες τους, και όλοι να περιμένουν το πόρισμα της Σκότλαντ Γιαρντ. Η εισβολή στην Ουκρανία έδωσε στον Μπόρις Τζόνσον την ιδανική διέξοδο: άρπαξε την πρωτοβουλία των κινήσεων, ξεκίνησε εκστρατεία κινητοποίησης των Δυτικών Συμμάχων, ανακοίνωσε πολύ σκληρές κυρώσεις, έχτισε μια στρατηγική και προσωπική σχέση συνεργασίας με τον Ζελένσκι, και μετατράπηκε σε ηγέτη, εντός της Δύσης, της δυναμικής απάντησης στον Πούτιν. Η Δύση μπήκε σε τροχιά μετωπικής σύγκρουσης με τον Πούτιν και ο Τζόνσον σε ντεμι-Τσώρτσιλ του 2022. Το πάρτι-γκέιτ θάφτηκε προς το παρόν.

Ο Ζελένσκι ήταν ο κατάλληλος ηγέτης την κατάλληλη στιγμή. Η υποδειγματική χρήση των Μέσων Κοινωνικών Δικτύωσης –και ειδικά τα σύντομα βίντεο στο TikTok, ένα πάρα πολύ δυσπρόσιτο μέσο για πολιτικούς που είναι ταυτόχρονα το πιο επιδραστικό ΜΚΔ στους νέους παγκοσμίως– κινητοποίησε τη διεθνή κοινή γνώμη και έχτισε ένα ευρύ μέτωπο που ανύψωσε το ηθικό των Ουκρανών και ανάγκασε τη Δύση να «τα δώσει όλα»: ευρύτατες και σκληρότατες κυρώσεις, ενεργειακή στροφή μιας ολόκληρης ηπείρου, παροχή ζωτικού οπλισμού, υποδοχή εκατομμυρίων προσφύγων, χιλιάδες εθελοντών που ξεκίνησαν απ’ τις πόλεις της Ευρώπης για να πάνε στα ευρωπαϊκά σύνορα με την Ουκρανία να βοηθήσουν, και ανθρωπιστική βοήθεια εκατομμυρίων ευρώ, όχι μόνο από κυβερνήσεις και ΜΚΟ αλλά και από απλούς πολίτες.

Η παρουσία του Ζελένσκι ήταν απλώς η κορωνίδα μιας εξαιρετικής επικοινωνιακής στρατηγικής που εκτεινόταν σε όλη την ουκρανική κυβέρνηση: από τον πρωθυπουργό και τον υπουργό Εξωτερικών μέχρι τον δήμαρχο του Κιέβου, η Ουκρανία έστειλε αμέσως το μήνυμα ότι είναι μια οργανωμένη, συντεταγμένη δημοκρατική χώρα με συλλογική ηγεσία, με πολιτικούς που χρησιμοποιούν τους σύγχρονους κώδικες της ανεπισημότητας, της ενσυναίσθησης και του καθημερινού λόγου για να εμπλέξουν συναισθηματικά πολίτες άλλων χωρών. Η αντίθεση με την αποκρουστική, ταριχευμένη εικόνα του παραληρηματικού, φοβικού Πούτιν και των ανδρείκελών του δεν θα μπορούσε να είναι πιο έντονη. Ανάμεσα στο μακρύ τραπέζι του Πούτιν που θυμίζει θρίλερ του Κιούμπρικ, και στα βιντεάκια του αξύριστου Ζελένσκι στα χαρακώματα, οι πολυάσχολοι πολίτες της Δύσης δεν χρειάστηκαν και πολλή προσπάθεια για να καταλάβουν ποιος είναι ο καλός και ποιος ο κακός της υπόθεσης. Το αφήγημα και τα ηθικά διλήμματα της κρίσης έγιναν απολύτως διακριτά από την πρώτη ημέρα.

Στην κρίση αυτή φάνηκε η σημασία της ηγεσίας και των ηγετών. Εκτός από τον Ζελένσκι και τον Τζόνσον, κερδισμένοι μέχρι στιγμής βγαίνουν η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα Φον Ντερ Λάιεν, που υιοθέτησε μια (αξιόπιστα) σκληρή στάση, ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς, που σε λίγες μέρες ανέτρεψε δύο δεκαετίες επαμφοτερίζουσας και παρεμποδιστικής γερμανικής στρατηγικής –η Ιστορία θα είναι αμείλικτη με την Άνγκελα Μέρκελ– αναπτερώνοντας τις ελπίδες για ένα άλμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τα εμπρός, αλλά και ο Μακρόν, που φαίνεται να έχει αναλάβει τον άχαρο ρόλο του διαπραγματευτή με τον Πούτιν. 

Η επίσκεψη των πρωθυπουργών της Πολωνίας, της Τσεχίας και της Σλοβενίας στο Κίεβο στις 15 Μαρτίου ήταν μια σπουδαία κίνηση σε επίπεδο συμβολισμού, προβολής ευρωπαϊκής ενότητας και ψυχολογικής υποστήριξης των Ουκρανών. Οι φωτογραφίες των τριών ηγετών που, φορώντας καθημερινά ρούχα, κάθονται σε ένα ταπεινό τραπέζι σκύβοντας πάνω απ’ τον χάρτη της Ουκρανίας λίγο πριν την αναχώρησή τους, βοήθησαν τη διεθνή κοινή γνώμη να εμπεδώσει το μήνυμα ότι η Ευρώπη βρίσκεται σε πόλεμο – ότι αυτός ο πόλεμος μας αφορά άμεσα. 

Αντιθέτως, μάλλον αρνητικό πρόσημο αφήνουν οι παλινωδίες του ύπατου εκπροσώπου της ΕΕ για τις εξωτερικές υποθέσεις Γιόζεπ Μπορέλ, η αδύναμη παρουσία του Γενικού Γραμματέα του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ (που προσπαθεί να διατηρήσει τις ισορροπίες στο εσωτερικό της Συμμαχίας) και η έλλειψη χαρίσματος του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτιέρες στην ίσως πιο θλιβερή στιγμή στην 77χρονη ιστορία των Ηνωμένων Εθνών. Ο Αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν ακροβατεί ανάμεσα σε μια πολύ συνεκτική, δυναμική και στρατηγικά σωστή διαχείριση της κρίσης και σε μια αδύναμη ρητορική και επικοινωνιακή παρουσία. Η ιστορικής σημασίας ομιλία του το Σάββατο στη Βαρσοβία ήταν χαρακτηριστική: εξαιρετική ως προς την ουσία και τη σηματοδότηση των κόκκινων γραμμών· αδύναμη ως απαγγελία, με τον Μπάιντεν να φεύγει για πολλοστή φορά εκτός κειμένου και το επιτελείο του να προσπαθεί μετά να τα μαζέψει. Με την Καμάλα Χάρις να φαίνεται αμήχανη και αδιάβαστη στην πρόσφατη επίσκεψή της στην Ανατολική Ευρώπη, οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται στο μεταίχμιο της επαρκούς ηγεσίας. 

Η παρουσία των ηγετών –η προσωπικότητα και οι αξίες τους, το επικοινωνιακό τους χάρισμα, η ικανότητα να αντιλαμβάνονται και να χρησιμοποιούν κρίσιμους επικοινωνιακούς κώδικες για να «μιλήσουν στην καρδιά» των πολιτών– αντανακλά μεν κάποια δεδομένα σε σχέση με την κατάσταση των κυβερνήσεων και των διεθνών και διακυβερνητικών οργανισμών, έχει δε τη δύναμη να μεταβάλλει την πραγματικότητα αυτή. Οι λέξεις και τα σύμβολα έχουν ισχύ. Η σειρά με την οποία θα βάλεις τη μία λέξη μετά την άλλη, το πώς η κάθε λέξη θα κωδικοποιεί τους φόβους ή τις ελπίδες των ανθρώπων, το πότε, που και πώς θα επιλέξεις να επικοινωνήσεις αυτές τις λέξεις – όλα αυτά έχουν τεράστια ισχύ. Η κόπωση συμπόνιας μπορεί και πρέπει να αναστραφεί. Οι απλές λέξεις, όταν μπουν στη σωστή (ή στη λάθος) σειρά, έχουν τη δύναμη να κάνουν τους ανθρώπους να βρουν το θάρρος, την πίστη και τη δύναμη να πολεμήσουν και να δώσουν τη ζωή τους για την ελευθερία τους (στην περίπτωση των Ουκρανών) ή έστω να ενδιαφερθούν προσωρινά για αυτήν (στην περίπτωση των υπολοίπων ημών). 

Στα καταφύγια που βρίσκονται κάτω από την καρδιά της βρετανικής κυβέρνησης –το Cabinet War Rooms– υπάρχει το δωμάτιο του πολεμικού συμβουλίου. Στο κέντρο του τραπεζιού η ξύλινη πολυθρόνα του Τσώρτσιλ – εκεί όπου καθόταν επί χρόνια, προεδρεύοντας σε εκατοντάδες συσκέψεις που έκριναν την πορεία του πολέμου. Στα χερούλια της πολυθρόνας είναι ορατές ακόμα οι γρατζουνιές που άφησε από την αγωνία του ο Τσώρτσιλ με τα νύχια του στο δεξί, και με τη βέρα του στο αριστερό. Αυτή είναι η ηγεσία: το να απορροφάς τις αγωνίες, την άγνοια και τους φόβους ενός ολόκληρου λαού, τους φόρους, το αίμα και τον πόνο του, και να τα μεταβολίζεις σε δύναμη, σε ελπίδα, σε συνείδηση και σε αυτοθυσία – σε πράξη όχι μόνο δική σου ή της κυβέρνησής σου, αλλά ολόκληρης της κοινωνίας.

Το ότι στην Ελλάδα η πλειοψηφία των συμπολιτών μας θεωρεί ότι πρέπει να τηρήσουμε στάση ουδετερότητας στον πόλεμο της Ουκρανίας, έναν πόλεμο στον οποίο κρίνεται όχι μόνο η γεωπολιτική τράπουλα αλλά το μέλλον ολόκληρης της Ευρώπης, η ασφάλεια και το μέλλον μας, αποτελεί ταυτόχρονα ένα πρόβλημα –μία κρίση αξιών και ταυτότητας– αλλά και μία μοναδική ευκαιρία για επικοινωνία, για πολιτική, που θα χτίσει την εθνική, τη δυτική και την ανθρώπινή μας συνείδηση. Δεν γίνεται να μη δοθεί αυτή η μάχη.