Ο θυμωμένος Πούτιν και η λογική του παραλόγου

Χρειάστηκε λιγότερο από μια δεκαετία για να αποδειχθεί πόσο λάθος ήταν η άποψη του Φράνσις Φουκουγιάμα για το τέλος της ιστορίας. Μπορεί ο Φασισμός και ο Κομμουνισμός να ηττήθηκαν, η Φιλελεύθερη Δημοκρατία ωστόσο ούτε ήταν ούτε αποτελεί σήμερα την αναπόφευκτη επιλογή των κοινωνιών. Συμβαίνει μάλλον το αντίθετο. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Σουηδικού ερευνητικού Ινστιτούτου V-Dem, το ποσοστό των δημοκρατικών χωρών μειώθηκε από το 54% στο 49% ενώ το ποσοστό όσων ζουν σε αυταρχικά καθεστώτα αυξήθηκε από το 6% στο 34%! Ανάλογες είναι και οι εκτιμήσεις για τον «Δείκτη Δημοκρατίας» του Εκόνομιστ.

Φυσικά ο Φουκουγιάμα δεν ήταν μόνος του, είχε εκλεχτή παρέα. Πολλές φορές στο παρελθόν οι φιλόσοφοι προέβλεψαν το τέλος της ιστορίας είτε ως επικράτηση του ορθού λόγου, μια κοσμική εκδοχή της βασιλείας των ουρανών, είτε ως αναπόφευκτη εξέλιξη του καπιταλισμού, όπως ο Μαρξ. Κατά κάποιο τρόπο πρόκειται για μια ανθρώπινη αδυναμία. Μας είναι δύσκολο να ανεχθούμε την αβεβαιότητα ή την άγνοιά μας και προτιμούμε να κατασκευάζουμε λογικά μοντέλα για την εξέλιξη της ιστορίας, παρότι καταλαβαίνουμε ότι δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ανάλογο πρόβλημα υπάρχει και με τους οικονομολόγους, οι οποίοι όπως είναι γνωστό έχουν τα πιο εξελιγμένα μαθηματικά μοντέλα αλλά και τις πιο κακές επιδόσεις στις προβλέψεις. Υπάρχει λοιπόν μια πολύ χαρακτηριστική έκφραση: «Προτιμάμε να κάνουμε λάθος με ακρίβεια παρά να είμαστε σωστοί στο περίπου». Ανθρώπινο.

Ένα καλό παράδειγμα αυτής της αδυναμίας των μοντέλων είναι ασφαλώς ο Πούτιν. Οι περισσότερες αναλύσεις για την συμπεριφορά του ξεκινούν από το ότι νιώθει «ταπεινωμένος» και θέλει να «εκδικηθεί» τη Δύση. Σημειώνουν ακόμα ότι όπως είναι απομονωμένος, δεν είναι σε θέση να κάνει ορθολογικές επιλογές, έχει οδηγηθεί σε λάθη. Για να μη πάμε σε ακραίες εκτιμήσεις σύμφωνα με τις οποίες αν οδηγηθεί σε αδιέξοδο, δεν αποκλείεται να κάνει την πιο αυτοκαταστροφική επιλογή, την καταφυγή στα πυρηνικά όπλα.

Δεν υπάρχει θεωρητικό μοντέλο το οποίο μπορεί να συμπεριλάβει τέτοιες παραμέτρους. Είναι εύκολο να υπολογίσεις συσχετισμούς δύναμης, εμπορικές ροές, αεροπλάνα, να κάνεις εκτιμήσεις για οικονομικά συμφέροντα. Πού χωράει όμως ο θυμός και η ταπείνωση; Για να μη πούμε για τις ιδεοληψίες, την πεποίθησή σου ότι απέναντι σου δεν είναι ένα έθνος αλλά Ρώσοι που δεν θέλουν να το παραδεχθούν, έχουν παρασυρθεί από την εκφυλιστική γοητεία της Δύσης. Αυτό είναι το τρομακτικό συμπέρασμα της σημερινής κρίσης. Δείχνει πως ό,τι μοιάζει παράλογο και καταστροφικό, αυτό που δεν το βάζει ο νους μας, το χειρότερο δυνατό σενάριο για κάθε λογικό άνθρωπο, μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Μερικές φορές χωρίς να το καταλάβουμε. Σίγουρα δεν το κατάλαβε και δεν έκανε τίποτα για να το αποτρέψει, η Δύση.

Πριν από την εισβολή του Πούτιν όλοι σχεδόν οι αναλυτές εξηγούσαν γιατί δεν πρόκειται, γιατί δεν είναι λογικό να επιχειρήσει να καταλάβει ολόκληρη την Ουκρανία. Έπεσαν έξω κι ας είχαν δίκιο. Όλο το εγχείρημα στερείται πράγματι λογικής. Ποιον απειλούσε το «κλινικά νεκρό» ΝΑΤΟ; Και πόσο κερδισμένος μπορεί να βγει από έναν πόλεμο που μόνο στην αρχή του, εκτιμάται ότι του κοστίζει 20 δισεκατομμύρια δολάρια την ημέρα; Πέρα από τις κυρώσεις, πέρα από τους νεκρούς, πέρα από την πολιτική απομόνωση, πέρα από τη σύγκρουση με τους κατ εξοχήν εμπορικούς του εταίρους στους οποίους κατευθύνονται οι εξαγωγές του και από τους οποίους περιμένει επενδύσεις και τεχνολογία; 

Ή μήπως όχι; Αν μπεις στη λογική ενός γεωπολιτικού παιχνιδιού μηδενικού αθροίσματος ο πόλεμος μπορεί να σου φανεί απόλυτα λογικός. Νιώθεις «περικυκλωμένος», πιστεύεις ότι η Δύση δεν σε «σέβεται», ονειρεύεσαι να πάρεις τη ρεβάνς. Και βέβαια όταν περνάς στην πράξη τότε γίνεται λογική και η αντίδραση της άλλης πλευράς, όλος ο πόλεμος γίνεται «λογικός».

Με αφορμή την εισβολή, ορισμένοι θυμήθηκαν το βιβλίο «Οι υπνοβάτες» του Κρίστοφερ Κλαρκ. Ανέλυε πόσο καθοριστικός ήταν για την έκρηξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου ο τρόπος σκέψης των πολιτικών. Το πώς αντιλαμβάνονταν τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, σαν έναν μόνιμο ανταγωνισμό για την επιβίωση του ισχυρότερου. Αυτή η προσέγγιση στις διεθνείς σχέσεις μαζί με το ντόμινο των συμμαχιών, οδήγησαν την Ευρώπη σε έναν πόλεμο που κανείς δεν ήθελε, κανείς δεν πίστευε ότι είναι δυνατόν ποτέ να ξεσπάσει και όλοι θεωρούσαν ότι είναι υπόθεση λίγων εβδομάδων. Αποδείχθηκε ο πιο καταστροφικός στην ιστορία ως τότε.

Πολλοί πιστεύουν ότι δημιουργούνται ανάλογες συνθήκες και σήμερα. Ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι η πρόβα για τον άλλο πολύ πιο καταστροφικό πόλεμο των ΗΠΑ με την Κίνα. Αφορμή θα είναι η Ταϊβάν. Το πολιτικό πλαίσιο αυτού του πολέμου, η διανοητική προετοιμασία αν προτιμάτε, υπάρχει ήδη. Στις εκτιμήσεις παραγόντων του αμερικανικού πολιτικού και στρατιωτικού κατεστημένου ήδη ο «στρατηγικός ανταγωνισμός μεταξύ κρατών» είναι η πρώτη προτεραιότητα, όχι η τρομοκρατία. Στρατιωτικοί κύκλοι μάλιστα θεωρούν πολύ πιθανή μια κινεζική εισβολή στην Ταϊβάν. Αμερικανός ναύαρχος την προσδιόρισε μέσα στην επόμενη εξαετία. Σίγουρα ετοιμάζονται γι’ αυτήν τόσο στρατιωτικά, όσο και διπλωματικά, με την δημιουργία νέων συμμαχικών σχημάτων με χώρες της περιοχής, όπως πρόσφατα η AUKUS. Είναι η κλασική εφαρμογή της αρχής αν θες ειρήνη τότε προετοιμάσου για πόλεμο. Η οποία όμως, αν δεν συνοδεύεται από διπλωματικές πρωτοβουλίες διευθέτησης των σχέσεων, μπορεί να οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη κλιμάκωση της έντασης. Έτσι έχουν ξεκινήσει οι περισσότεροι σύγχρονοι πόλεμοι.

Μέχρι στιγμής, αναγνωρίζοντας αυτούς τους κινδύνους, η αντίδραση της Δύσης στη Ρωσική εισβολή είναι ισορροπημένη. Είναι αποφασιστική αλλά και προσεκτική, να μην οδηγήσει σε έναν πόλεμο χωρίς επιστροφή. Αυτό φυσικά δεν αναιρεί τα τεράστια λάθη που έχουν γίνει μέχρι σήμερα. Τις ανεύθυνες υποσχέσεις χωρίς αντίκρισμα προς την Ουκρανία, την εξάρτηση της Ευρώπης και κυρίως, χάρη σε μεγάλο βαθμό στον Τραμπ, την απουσία κάθε στρατηγικής αποτροπής. Αυτή την απουσία πληρώνει σήμερα με πολύ μεγαλύτερο κόστος. Κι είναι αυτή η παθητικότητα που είχε διευκολύνει και την δημιουργία ενός φιλο-Πούτιν στρατοπέδου στη Δύση, με απήχηση τόσο στην δεξιά όσο και στην αριστερά. Ήταν μεγάλη επιτυχία του Πούτιν το ότι είχε καταφέρει να εκμεταλλευτεί τα πολιτισμικά ρήγματα στις δημοκρατικές κοινωνίες, την άνοδο δηλαδή λαϊκιστικών αντι-φιλελεύθερων δυνάμεων διαφορετικών αποχρώσεων. Το μεγάλο του δώρο σήμερα μπορεί να αποδειχθεί η περιθωριοποίησή τους. Θα βοηθήσει να έχει συνέχεια η απάντηση στα καθεστώτα του αυταρχισμού. Κι ακόμα να διαλυθεί η εντύπωση ότι ο Φιλελευθερισμός και η Δημοκρατία ανήκουν στο χθες. Μια αντίληψη που βάζει σε πειρασμό τους Πούτιν του κόσμου.