Βρίσκεται ο κόσμος σε ελεύθερη πτώση;

Στην αρχή της ταινίας «Το μίσος» του Ματιέ Κασοβίτς, ακούμε ένα ανέκδοτο, για τον τύπο που πέφτει από έναν ουρανοξύστη και, όσο διαρκεί η πτώση του, μονολογεί: «Μέχρι εδώ, όλα καλά». Ο τύπος είμαστε εγώ κι εσύ, ο διπλανός, όλοι, που από τις αρχές αυτού του νέου αιώνα τουλάχιστον, βλέπουμε την πτώση να επιταχύνεται και κάθε φορά εστιάζουμε στα πιο μικρά, στα πιο επουσιώδη, για να πούμε ότι μέχρι εδώ, όλα καλά, το ξεπεράσαμε κι αυτό, είμαστε ακόμα ζωντανοί, και όλα αυτά τα κλισέ που λέμε για να καθησυχάσουμε τον εαυτό μας και να συνεχίσουμε να πηγαίνουμε στη δουλειά μας ή να βγαίνουμε με τους φίλους μας ή να κάνουμε τέλος πάντων ό,τι κάνουμε για να διατηρούμε την ψευδαίσθηση ότι η ζωή συνεχίζεται όπως πάντα. 

Και φυσικά το φοβερό είναι πως η ζωή όντως και συνεχίζεται όπως πάντα, δεν μπορούμε να ζούμε σε καθεστώς μόνιμου συναγερμού, το σύστημά μας κουράζεται τόσο που στο τέλος απωθεί εντελώς την πιθανότητα του κινδύνου και, ίσως ακόμα περισσότερο απ’ ό,τι σε κανονικές συνθήκες, θέλουμε να χαρούμε, να διασκεδάσουμε, να κάνουμε ό, τι μας κατεβαίνει. Κάπως έτσι λήξαμε την πανδημία, όχι επειδή έχουν πραγματικά μειωθεί δραματικά οι νεκροί ή εξαφανίστηκε ο ιός ή εμβολιαστήκαμε όλοι και δεν κινδυνεύει πια κανείς, αλλά επειδή κ-ο-υ-ρ-α-σ-τ-ή-κ-α-μ-ε.

Ωστόσο, δεν προλάβαμε να χαρούμε την επιστροφή στην κανονικότητα: ούτε καν που προλάβαμε να βγάλουμε τις μάσκες, και άλλο ένα γεγονός που πιστεύαμε ότι ποτέ δεν θα συμβεί, συνέβη. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ο πόλεμος μέσα στην Ευρώπη, η απειλή πυρηνικού ολοκαυτώματος, είναι σίγουρα μια εξέλιξη που δεν είχαμε προβλέψει. Μέχρι εδώ, και μετά το αρχικό σοκ της πανδημίας, όλα ήταν όσο καλά μπορούσαν να είναι, με δεδομένο ότι ο κόσμος ήδη είχε αλλάξει. Τώρα, σύμφωνα με τους αναλυτές, όλα αλλάζουν και πάλι – όποια και να είναι η έκβαση αυτού του πολέμου, η πραγματικότητά μας θα βρεθεί σε ένα ακόμα «μετά», πολύ διαφορετικό από το «πριν».

Σε μια προσπάθεια να ενημερωθώ για όλα αυτά διαβάζω τους New York Times και το μάτι μου πέφτει στην είδηση ότι μόλις δόθηκε στη δημοσιότητα η νέα επιστημονική έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος, και ο πυρηνικός όλεθρος αρχίζει να μου μοιάζει με σχετικά ευχάριστη προοπτική – θα είναι τουλάχιστον, θέλω να πιστεύω, κάτι το ξαφνικό και τελειωτικό. Αντίθετα, αν ξεπεράσουμε και αυτόν τον σκόπελο, αν ο Πούτιν συνετιστεί και δεν πατήσει κανένα κουμπί, αν δεν μπούμε σε παρατεταμένη πολεμική σύρραξη, αν ξεφυσήσουμε ανακουφισμένοι και πούμε «μέχρι εδώ, όλα καλά», αυτό που μας περιμένει, σύμφωνα με τα νέα επιστημονικά στοιχεία, είναι χειρότερο από κάθε πανδημία και πόλεμο μαζί.

Είναι εντυπωσιακό να βλέπει κανείς το μοναδικό είδος που επιδεικνύει ναρκισσισμό (μήπως τελικά αυτή είναι η πραγματική μας διαφορά με τα ζώα;), το μοναδικό είδος που παινεύεται για την ικανότητά του να αντιλαμβάνεται την έννοια του μέλλοντος όσο και να παρεμβαίνει σε αυτό, να είναι τελικά σε τέτοιο βαθμό αγκιστρωμένο στο εδώ και τώρα. Εντελώς αντίστροφα με όσα μας λένε οι ψυχολόγοι για τη δυσκολία μας να ζούμε μόνο στο τώρα σε ατομικό ο καθένας επίπεδο, σε συλλογικό, απ’ ό, τι φαίνεται, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα άλλο. Είδαμε πώς οι προηγούμενες γενιές, προκειμένου να επωφεληθούν τα μάλα από την ανάπτυξη και την ευμάρεια της εποχής τους, κατέστρεψαν οικονομικά τις επόμενες χωρίς ούτε μία ανησυχία για το ότι τα πράγματα μπορεί να αλλάξουν.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, η κλιματική αλλαγή, για την οποία πολλοί άνθρωποι «βαρέθηκαν», κουράστηκαν να ακούν, κινείται πλέον με τέτοια ταχύτητα, διαβάζω, που δεν υπάρχει περίπτωση να προλάβουμε, ως είδος, να προσαρμοστούμε. Η πρόσφατη έκθεση χτυπάει ακόμα ένα, το τελευταίο, ίσως, καμπανάκι. Ο μετασχηματισμός των κοινωνιών μας δεν είναι πλέον θέμα επιλογής. Η μοναδική επιλογή που μας έχει μείνει είναι να αποφασίσουμε αν, συλλογικά, θα συμφωνήσουμε σε μετασχηματισμούς που μπορούμε εμείς να ελέγξουμε ή αν θα αφήσουμε τις δυνάμεις της φύσης να μετασχηματίσουν τα πάντα.

Το ανέκδοτο –με το οποίο κανείς δεν γελούσε– στο «Μίσος» έκλεινε ως εξής: «Σημασία δεν έχει η πτώση, αλλά η προσγείωση».