Ελλάδα - Τουρκία: Εικόνες από μια δημοσκόπηση

των Ιωάννη Ν. Γρηγοριάδη και Ευάγγελου Αρεταίου*

Η ευρεία πλειοψηφία των Ελλήνων και των Τούρκων πιστεύει ότι οι διμερείς διαφορές Ελλάδας-Τουρκίας μπορούν να επιλυθούν με ειρηνικά μέσα, ενώ υπάρχει αξιοσημείωτη σύγκλιση των Ελλήνων και των Τούρκων πολιτών στο να κατηγορούν τις πολιτικές ελίτ για τις διμερείς διαφορές.

Αυτά είναι, μεταξύ άλλων, τα κύρια ευρήματα της δεύτερης δημοσκόπησης σε Ελλάδα και Τουρκία που πραγματοποιήθηκε το τρίτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου 2021, με τη συμμετοχή 1.008 Ελλήνων και 2.731 Τούρκων πολιτών, σε συνέχεια της πρώτης κοινής δημοσκόπησης που πραγματοποιήθηκε μεταξύ 19 και 21 Φεβρουαρίου 2021. Οι δημοσκοπήσεις σχεδιάσθηκαν με την συνεργασία της διαΝΕΟσις, του ΕΛΙΑΜΕΠ και του Istanbul Policy Center (IPC), και διεξήχθησαν από δύο κορυφαίες εταιρείες δημοσκοπήσεων στην Ελλάδα και την Τουρκία, την MRB και την KONDA. Οι ερωτήσεις ήταν κοινές και στις δύο χώρες, ενώ μεγάλο μέρος των ερωτήσεων ήταν όμοιες με τις ερωτήσεις του πρώτου κύματος, κάτι που συνέβαλε στην βελτίωση της αξιοπιστίας των πορισμάτων.

Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, η σημαντική πλειονότητα των Ελλήνων και των Τούρκων πολιτών εξακολουθεί να τάσσεται υπέρ της επίλυσης των διμερών διαφορών με ειρηνικά μέσα παρά το τεταμένο κλίμα του τελευταίου χρόνου. Το 62,2% των Ελλήνων και το 57,7% των Τούρκων ερωτηθέντων συμφώνησαν τον Δεκέμβριο με τη θέση ότι οι ελληνοτουρκικές διαφορές μπορούν να επιλυθούν μέσω του διαλόγου και της κατανόησης. Την ίδια απάντηση έδωσε τον Φεβρουάριο το 59% των Ελλήνων και το 70% των Τούρκων ερωτηθέντων. Το 70,6% των Ελλήνων και το 57,8% των Τούρκων δήλωσαν τον Δεκέμβριο ότι οι πολίτες της άλλης χώρας είναι γείτονες και πρέπει να βρεθεί τρόπος φιλικής συνύπαρξης μαζί τους. Τα αντίστοιχα ποσοστά τον Φεβρουάριο ήταν 68% των Ελλήνων και 73% των Τούρκων. Το ποσοστό των Ελλήνων και των Τούρκων που συμφώνησαν με τη θέση ότι οι ελληνοτουρκικές διαφορές μπορούν να επιλυθούν μόνον με στρατιωτικά μέσα κυμάνθηκε γύρω στο 16% και στις δύο έρευνες.

Αξιοσημείωτη είναι επίσης η σύγκλιση Ελλήνων και Τούρκων στην απόδοση ευθυνών στις πολιτικές ηγεσίες των χωρών τους για τις διμερείς διαφορές. Τον Φεβρουάριο, το 79,2% των Ελλήνων και το 58,1% των Τούρκων πίστευαν ότι τα προβλήματα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας προκαλούνται από τους πολιτικούς ενώ τον Δεκέμβριο, το 71,7% των Ελλήνων και το 54,5% των Τούρκων είπαν το ίδιο.

Ισχυρή καταγράφεται και στις δύο χώρες η καχυποψία στον διαμεσολαβητικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει ο διεθνής παράγοντας στην επίλυση των διμερών διαφορών. Έλληνες και Τούρκοι θεωρούν ότι οποιαδήποτε διαμεσολάβηση θα λειτουργήσει υπέρ των συμφερόντων της άλλης πλευράς. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι η καχυποψία αυτή παραμένει ισχυρή σε όλο τον άξονα αριστεράς-δεξιάς και στις δυο χώρες. Τον Φεβρουάριο, το 53,7% των Ελλήνων και το 64% των Τούρκων δήλωσαν ότι η άλλη πλευρά απολαμβάνει άνευ όρων ή/και συχνά άδικη υποστήριξη από την Ευρωπαϊκή Ένωση σε σχέση με την Ελλάδα. Τον Δεκέμβριο, το 51,5% των Ελλήνων και το 53,9% των Τούρκων συμφωνούσαν με την ίδια θέση. Τον Δεκέμβριο 41,4% των Ελλήνων και 55,8% των Τούρκων δήλωσαν ότι η διεθνής κοινότητα υποστηρίζει πάντα την άλλη πλευρά. Τον Φεβρουάριο το ίδιο είχαν δηλώσει 42,6% των Ελλήνων και 78,5% των Τούρκων. Τον Φεβρουάριο 43,7% των Ελλήνων και 63,8% των Τούρκων είχαν δηλώσει ότι η χώρα τις είναι μια περιφερειακή δύναμη πολιτικώς και οικονομικώς. Τον Δεκέμβριο τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 53,4% και 70,3%.

Όσον αφορά τον βαθμό αυτοπεποίθησης και υπερηφάνειας των δύο λαών, τα ευρήματα της έρευνας αναδεικνύουν σημαντικές ομοιότητες αλλά και διαφορές. Έλληνες και οι Τούρκοι αντλούν υπερηφάνεια και αυτοπεποίθηση από την εθνικότητά τους, την ιστορία και το φυσικό τους περιβάλλον και τα επιτεύγματα των πατρίδων τους στις τέχνες και τη λογοτεχνία. 95,5% των Ελλήνων και 94,4% των Τούρκων δήλωσαν τον Δεκέμβριο υπερήφανοι για την ομορφιά τις χώρας τις, ενώ το ίδιο δήλωσαν για την ιστορία τις 91,8% των Ελλήνων και 88,4% των Τούρκων. 86,8% των Ελλήνων και 93,8% των Τούρκων δήλωσαν υπερήφανοι για το φυσικό περιβάλλον τις χώρας τους. 81,6% των Ελλήνων και 91% των Τούρκων εξέφρασαν υπερηφάνεια για την κουλτούρα τους, ενώ 85,7% των Ελλήνων και 67,2% των Τούρκων δήλωσαν υπερήφανοι για τα επιτεύγματά τους στις τέχνες και τη λογοτεχνία. Ωστόσο, η υπερηφάνεια και η αυτοπεποίθηση Ελλήνων και Τούρκων συρρικνώνεται όταν το ερώτημα στρέφεται στην ποιότητα των πολιτικών θεσμών των χωρών τους, μόνο το 25,2% των Ελλήνων δήλωσαν υπερήφανοι για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το κράτος δικαίου στη χώρα τους ενώ το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά υψηλότερο για τους Τούρκους, στο 32,4%, παρά την διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών στην Τουρκία κατά την τελευταία δεκαετία. 43,4% των Ελλήνων και 36,5% των Τούρκων δήλωσαν υπερήφανοι για την δίκαιη μεταχείριση ανδρών και γυναικών στην χώρα τις, ενώ 36,1% των Ελλήνων και 40% των Τούρκων δήλωσαν υπερήφανοι για τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία. Μόνον 22,2% των Ελλήνων και 48,4% των Τούρκων δήλωσαν υπερήφανοι για το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης τις χώρας τις. Μια αξιοσημείωτη κοινή εξαίρεση όσον αφορά τους θεσμούς είναι οι ένοπλες δυνάμεις, για τις οποίες το 77,2% των Ελλήνων και το 82% των Τούρκων δηλώνουν υπερήφανοι. Υπάρχει επίσης αξιοσημείωτη απόκλιση στην αντίληψη της ανωτερότητας του πολιτισμού τους καθώς το 83,5% των Τούρκων και μόνο το 41,5% των Ελλήνων θεωρούν ότι ο πολιτισμός της χώρας τους είναι ανώτερος από αυτόν άλλων χωρών.

Και οι δύο δημοσκοπήσεις αναδεικνύουν επίσης ότι ο ιδεολογικός άξονας δεξιά-αριστερά εξακολουθεί να καθορίζει και στις δύο χώρες τις απόψεις των πολιτών σχετικά με τις διμερείς σχέσεις. Οι πολίτες που αυτοπροσδιορίζονται ως ιδεολογικά αριστερά του κέντρου τείνουν πιθανώς να έχουν πιο μετριοπαθείς απόψεις σχετικά με τις διμερείς διαφορές και είναι πιο θετικά διακείμενοι προς τους πολίτες της γειτονικής χώρας. Όσο απομακρύνεται κανείς από το κέντρο του πολιτικού φάσματος τόσο πιθανότερο είναι να αυξάνεται η καχυποψία.

Η αντίθεση είναι πιο έντονη στην τουρκική κοινή γνώμη, όπου οι μέσοι όροι δεν έχουν σχεδόν καμία σημασία, καθώς η πόλωση μεταξύ των υποστηρικτών της κυβέρνησης και εκείνων της αντιπολίτευσης είναι πολύ βαθιά, διαμορφώνοντας έτσι πολύ διαφορετικές απόψεις σχετικά με την Ελλάδα και τους Έλληνες ανάλογα με τον πολιτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό των ερωτηθέντων.

Όσον αφορά τις απόψεις της τουρκικής κοινής γνώμης για την Ελλάδα, η έρευνα αποκαλύπτει ότι τα υψηλότερα επίπεδα εθνικισμού, περίπου 4,5 σε κλίμακα από το 1 έως το 5, καταγράφονται στην κυβερνητική συμμαχία. Ακολουθεί, με περίπου 3,5 στα 5, η συμμαχία των κυριότερων κομμάτων της αντιπολίτευσης, το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) και το Καλό Κόμμα (IYI), λίγο χαμηλότερα το κόμμα του πρώην υπουργού Οικονομικών Αλί Μπαμπατζάν DEVA, και το «Kόμμα του Μέλλοντος» (Gelecek Partisi) του πρώην πρωθυπουργού Αχμέτ Νταβούτογλου, ενώ ιδιαίτερα χαμηλά είναι τα επίπεδα στο φιλοκουρδικό Κόμμα Δημοκρατίας των Λαών (HDP), λίγο πάνω από το 2 στα 5. Ωστόσο, μεταξύ 2021 και 2022, και δεδομένης τις δυσμενούς για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις επικαιρότητος, παρατηρείται ανοδική τάση του εθνικισμού σε όλα τα κόμματα, ακόμη και στο HDP.

Η έρευνα καταγράφει, τέλος, ότι η θρησκεία παραμένει ένα καταλυτικό σημείο αναφοράς της ταυτότητας τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία που επηρεάζει επίσης καθοριστικά τις αντιλήψεις για τη γείτονα. Ωστόσο, ο ρόλος της θρησκείας στην Τουρκία αναδεικνύεται σημαντικά πιο ισχυρός σε σχέση με την Ελλάδα, διαμορφώνοντας έτσι και μεγαλύτερες διαφοροποιήσεις στο πως οι Τούρκοι βλέπουν την Ελλάδα και τους Έλληνες ανάλογα με τον βαθμό θρησκευτικότητας των ερωτηθέντων.

* Ο Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Μπίλκεντ και Επικεφαλής του Προγράμματος Τουρκίας του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Ο Ευάγγελος Αρεταίος είναι δημοσιογράφος και Επιστημονικός Συνεργάτης του Προγράμματος Τουρκίας του ΕΛΙΑΜΕΠ.