Ποτέ

Ποτέ μη λες ποτέ. Σοφή κουβέντα. Χιλιοειπωμένη μεν, αλλά τι να γίνει: το σώφρον είναι συχνά κοινότοπο.

Ο Αμερικανός μυθιστοριογράφος Ken Follett δίνει ως εύγλωττο τίτλο στο πρόσφατο (2021) βιβλίο του το Never. Με την Ουκρανική κρίση σε πλήρη εξέλιξη και άγνωστη ακόμη έκβαση, το βιβλίο έχει σήμερα μια επικαιρότητα: εξερευνά τις εντάσεις και συγκρούσεις του σύγχρονου κόσμου, τον κίνδυνο πυρηνικής καταστροφής. Ο συγγραφέας έχει εμπνευστεί από μελέτες για αιματοχυσίες που κανείς δεν επιδίωξε, όμως συνέβησαν: όπως ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Η αρχή του βιβλίου τοποθετείται στη Σαχάρα, με πράκτορα της CIA να καταδιώκει διακινητές κοκαΐνης που χρηματοδοτούν ισλαμιστές. Καθώς η ιστορία προχωράει, περιπλέκεται: μπαίνει στο παιχνίδι η Β. Κορέα και το ενδεχόμενο επανένωσης της χερσονήσου. Η αφήγηση καταλήγει στους διαδρόμους εξουσίας σε ΗΠΑ και Κίνα, με την ένταση να κλιμακώνεται και τους σκληροπυρηνικούς ένθεν κακείθεν να παίρνουν το πάνω χέρι. Το βιβλίο αναδεικνύει τη δύναμη του τυχαίου, της ετερογονίας των σκοπών, των απρόσμενων συνεπειών αποφάσεων που λαμβάνονται ελαφρά τη καρδία. Ηθικό δίδαγμα: ναι, το αδιανόητο μπορεί να συμβεί.

Και από τη μυθοπλασία, στην έκρυθμη τωρινή πραγματικότητα: Υπό το πρίσμα της Ρωσίας, οι πεδιάδες της Ουκρανίας δεν θα προσφέρουν πλέον την απαραίτητη ασφάλεια εάν η χώρα ενταχθεί στο ΝΑΤΟ. Η ιστορία διδάσκει και πλάθει μνήμες: τα φαντάσματα του Ναπολέοντα και του Χίτλερ πλανώνται πάνω από την περιοχή. Η Βορειοατλαντική Συμμαχία μπορεί στα μάτια μας να είναι αμυντική, αλλά από τη σκοπιά της Μόσχας ευλόγως προσλαμβάνεται ως επιθετική: καθώς διευρύνεται της δημιουργεί αίσθηση περικύκλωσης, ασφυξίας. Αυτό, εις πείσμα των υπερσύγχρονων πλέον πολεμικών μεθόδων που καθιστούν χερσαίες προελάσεις κάπως παρωχημένες.

Πόσο γρήγορα περνάν τα χρόνια! Άλλη μια κοινοτοπία… Παρακολουθώντας τα τεκταινόμενα, με ορατό το ενδεχόμενο σύρραξης επί ευρωπαϊκού εδάφους, ο νους μου ταξιδεύει στα παλιά, στην έξαρση του Ψυχρού Πολέμου αρχές της δεκαετίας του 1980. Στο μικροσκοπικό γραφείο μου στις Βρυξέλλες, διάβαζα τότε κλεφτά το βιβλίο Μπροστά στον Πόλεμο του Κ. Καστοριάδη. Μου το είχαν δώσει ως αντίδοτο στα απόνερα του αντι-αμερικανισμού που μου είχε αφήσει η εμπειρία της χούντας. Ο εξέχων αριστερός διανοούμενος προέβλεπε προϊούσα στρατιωτικοποίηση της ΕΣΣΔ, που κάποια στιγμή θα οδηγούσε σε ανάφλεξη. Πόσο έξω έπεφτε! Δεν ήταν μόνος: οι στρατιές υπερατλαντικών κρεμλινολόγων δεν είχαν προβλέψει την έλευση του Γκορμπατσόφ, τη διάλυση της ΕΣΣΔ, τη θεαματικά αναίμακτη λήξη του ψυχρού πολέμου. Πόσο μάλλον την ανάδυση εθνικισμών που ακολούθησε.

Καλομάθαμε. Η τυχερή γενιά όσων γεννήθηκαν λίγο μετά την τραυματική δεκαετία του 1940 γεύτηκε αυξανόμενη ευημερία. Έζησε καιρούς ειρήνης και την αίσια έκβαση μιας πλανητικής σύγκρουσης που στιγμές στιγμές έμοιαζε ότι θα είχε εφιαλτική κατάληξη.

Στην εικόνα της παρούσας σύγχυσης συμβάλλει το εντυπωσιακό μείγμα παλαιού και νέου: οι παλιομοδίτικες εικόνες πυροβόλων και φαντάρων σε χιονισμένα τοπία συνυπάρχουν με αθέατες κυβερνο-επιθέσεις. Οι μυστικοί πράκτορες του παρελθόντος έχουν εκτοπιστεί από την έγκυρη και έγκαιρη πληροφορία των δορυφόρων. Η τηλεόραση πιάνει στην απαστράπτουσα οθόνη της BBC, DW, TV5 (με τις αντίστοιχες οπτικές γωνίες) έχοντας αντικαταστήσει τα παράσιτα των ερτζιανών. Συγχρόνως, οι συζητήσεις και αναλύσεις παραπέμπουν σε ήδη παμπάλαιες αρχές: οι μεν υπογραμμίζουν δημοκρατία, εθνική κυριαρχία, αυτοδιάθεση των λαών, οι δε τη σημασία της ασφάλειας, την αναγκαιότητα γεωπολιτικών ισορροπιών. Υποπτεύομαι ότι όλοι αναγνωρίζουν πόσο πολύτιμη μπορεί να αποδειχθεί, τέτοιες στιγμές, η λεγόμενη μυστική διπλωματία. Η όποια λύση μορατόριουμ, εκ των πραγμάτων, θα αποτελεί μείγμα ρητών αλλά και άρρητων συμφωνιών και διαβεβαιώσεων. Έστω και με βραχύ χρονικό ορίζοντα. Και εξ ανάγκης με τα δέοντα φκιασίδια για εσωτερική κατανάλωση.

Ανησυχώ συνδυάζοντας όλα αυτά με την από καιρό κλιμακούμενη ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Την επιτείνει μάλιστα η επέτειος 100 χρόνων από το δραματικό 1922. Αναγνωρίζοντας την ανάγκη εξοπλισμών, δεν μπορώ παρά να δυσανασχετώ με τον τρόπο που παρουσιάζονται τα νέα σύγχρονα όπλα μας στα εγχώρια κανάλια: οι εικόνες παραπέμπουν σε παιχνίδια με στρατιωτάκια ή στην εικονική πραγματικότητα των video games. Πολεμοχαρές ντοπάρισμα της κοινής γνώμης, κατάχρηση της λέξης «πρόκληση» και των παραγώγων της. Οι δηλώσεις των ιθυνόντων και στις δύο πλευρές επαναλαμβάνονται σαν βελόνα πικάπ κολλημένη, ταμπουρωμένη. Αν αύριο στην Ουκρανία, γιατί όχι μεθαύριο πιο κοντά μας, στο Αιγαίο; Πώς θα αποφύγουμε κάτι τέτοιο; Επιβάλλεται φρέσκια ματιά, ορθολογική, όπου η λέξη συμβιβασμός θα αποκτήσει το θετικό πρόσημο που της αξίζει.

Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία. Και άλλη τόση η επίτευξη του ποθητού ποτέ.