Σχόλιο για για τη σημερική οικονομική πραγματικότητα και τις προσεγγίσεις κορυφαίων οικονομολόγων για τον μετακαπιταλισμό στον 21ο αιώνα.
Δύο ταξίδια – επισκέψεις στην Καλιφόρνια το 1982, το 1992 και μια διαδικτυακή συζήτηση 2017, οφείλω να ομολογήσω ότι με είχαν προβληματίσει αλλά και εκ των υστέρων βοηθήσει στην ανίχνευση και κατανόηση της σημερινής οικονομικής πραγματικότητας και της παγκόσμιας υφής της.
Στο πρώτο ταξίδι, είχα την ευκαιρία να συναντήσω και να μιλήσω με τον διάσημο οικονομολόγο τότε Τζορτζ Γκίλντερ, 82 ετών, πρόεδρο σήμερα του Ινστιτούτου Discovery και του Επενδυτικού Ταμείου που φέρει το όνομα του. Γνωστός ειδικά στην Καλιφόρνια για τα βιβλία του «Πλούτος και Φτώχεια» και «Επιχειρηματικό Πνεύμα», ο Τοζρτζ Γκίλντερ, καλός φίλος και άτυπος σύμβουλος του τότε προέδρου Ρόναλντ Ρέιγκαν, τόνιζε ότι «η καινοτομία και το επιχειρείν είναι τα βασικά καύσιμα της οικονομίας, η οποία όλο και περισσότερο, εξ αυτού του λόγου, θα τελεί υπό συνθήκες γρήγορων μεταβολών και άρα σχετικής αστάθειας.»
«Δυστυχώς, οι περισσότεροι οικονομολόγοι μελετούν την οικονομία με βάση τη συνολική ζήτηση, τα νομισματικά μεγέθη και την πορεία της κατανάλωσης. Έτσι, υποβαθμίζουν συνειδητά το γεγονός ότι οι επιχειρηματίες είναι αυτοί που ασταμάτητα δημιουργούν αγορές, αναλαμβάνουν κινδύνους, που όχι λίγες φορές αποδεικνύονται και μοιραίοι και μέσω καινοτομιών προσφέρουν θέσεις εργασίας. Οι επιχειρηματίες έτσι είναι αυτοί που συσσωρεύουν κεφάλαιο, αξιοποιούν τη γη και μεταμορφώνουν το εργασιακό τοπίο. Και από την άποψη αυτή οφείλω να πω ότι το ρόλο του επιχειρηματία στο οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, πρώτος ο Μάρξ τον είχε συλλάβει και περιγράψει πολύ πιο εύστοχα από τον Άδαμ Σμιθ, που δεν είχε την αίσθηση της βιομηχανικής επανάστασης και του ρόλου της ως μέσου παραγωγής πλούτου και κοινωνικού μετασχηματισμού», μου έλεγε ο Τζορτζ Γκίλντερ.
Στο δεύτερο ταείδι στην Καλιφόρνια, με πολύ κόπο κατάφερα να συναντήσω για μια ώρα τον αείμνηστο Πήτερ Ντράκερ (1909-2005), ο οποίος πέρα από το ρόλο του επιχειρείν και της καινοτομίας, μου ανέλυσε πόσο πολύτιμη πρώτη ύλη ήταν στη «νέα οικονομία» η γνώση. «Οι μάνατζερ που δεν το καταλαβαίνουν αυτό και κρατούν τις επιχειρήσεις τους καθηλωμένες στα πρότυπα του 1930, τις οδηγούν εκ του ασφαλούς στην καταστροφή.»
«Η καινοτομία» μου είχε πει τότε, ο μεγάλος στοχαστής του μάνατζμεντ, «εμπεριέχει πρωτίστως νέους τρόπους για να κάνεις καλύτερα κάτι. Αυτό λοιπόν, οι εφευρετικοί και τολμηροί επιχειρηματίες μπορούν να το πετύχουν. Όμως για να προχωρήσει μια καινοτομία, απαραίτητη προϋπόθεση είναι το ευνοϊκό κυρίαρχο διανοητικό περιβάλλον. Χωρίς αυτό δύσκολα μια καινοτομική διαδικασία μπορεί να γίνει αποδεκτή. Η Καλιφόρνια από την άποψη αυτή έχει μεγάλα πλεονεκτήματα γι’ αυτό και εξελίσσεται σε μια αρχαία Αθήνα της καινοτομίας. Διαδραματίζει δηλαδή στο επιχειρείν και την ενίσχυσή του, το ρόλο που 2500 χρόνια πρίν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, έπαιζαν στο σκέπτεσθαι…και στη διάδοση του ορθού λόγου».
Τα 2017, μέσω Ίντερνετ, κατάφερα να έλθω σε επαφή με τον οικονομολόγο-βεντέτα εκείνη τη χρονιά, Ρόμπερτ Γκόρντον (82 ετών σήμερα), συγγραφέα ενός πολύκροτου βιβλίου για το ρόλο των διαρκών αγαθών στην οικονομία.
Μέγας θεωρητικός της «εκκοσμικευμένης στασιμότητας», την οποία και εξηγεί στο μπεστ-σέλλερ βιβλίο του Η άνοδος και η πτώση της αμερικανικής μεγέθυνσης (The Rise and Fall of American Growth), ο Ρόμπερτ Γκόρντον δέχθηκε τελικά να μάς πει λίγα λόγια για το φαινόμενο που περιγράφει στο έργο του και το οποίο είναι κρίμα που άλλοι συνάδελφοι του δεν λαμβάνουν υπόψη τους.
«Οι μεγάλες εφευρέσεις για να βελτιωθεί η ζωή του ανθρώπου, έγιναν από το 1870 έως το 1970. Οι περισσότερες από τις θεμελιώδεις διαρκείς ανάγκες του ανθρώπου ικανοποιήθηκαν την περίοδο αυτή. Το ασανσέρ, το καλοριφέρ, τα κλιματιστικά μηχανήματα και άλλες ακόμα εφευρέσεις, όπως οι αίθουσες λουτρού στα σπίτια, άλλαξαν ριζικά την ζωή των ανθρώπων μεταβάλλοντας και το πεδίο της κατανάλωσης. Στις μέρες μας δεν υπάρχει πολύς χώρος για παρόμοιες ριζοσπαστικές εφευρέσεις. Σήμερα έχουμε βελτίωση των εφευρέσεων αυτών, μια διαδικασία που δεν απαιτεί υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας, όπως αυτό ήταν αναγκαίο στο παρελθόν. Πάρτε, για παράδειγμα, τα σπίτια. Το 1870 στην Αμερική ήσαν απομονωμένα. Χρειάστηκε να συνδεθούν με τον ηλεκτρισμό, το φυσικό αέριο, το τηλέφωνο, το τρεχούμενο νερό και τους υπονόμους. Όλα αυτά απαιτούσαν έργα, που προσέφεραν όχι υψηλής ειδίκευσης εργασία, αλλά πάντως έδιναν δουλειά σε πολύ κόσμο. Ήσαν βασική πηγή εισοδήματος, το οποίο αυξανόταν όσο μεγάλωναν παραγωγή και κατανάλωση διαρκών καταναλωτικών αγαθών, με αυτά τα τελευταία να κάνουν πολύ καλύτερη τη ζωή των ανθρώπων. Ταυτοχρόνως όμως μεταβάλλονταν και οι κοινωνικές σχέσεις, με τις μεσαίες τάξεις να αποκτούν μεγάλο βάρος. Το όλο σύστημα κορυφώθηκε με τον πολιτισμό του αυτοκινήτου, που υπήρξε αποφασιστική καμπή στη κοινωνική μετάλλαξη. Σήμερα, το μόνο πρόβλημα που ενδεχομένως έχει ένα νοικοκυριό είναι η σύνδεσή του με το Διαδίκτυο και ο αριθμός των κινητών που χρησιμοποιεί.»
«Έτσι, στην Δύση έχουμε αλλαγή οικονομικού παραδείγματος και αυτό πρέπει να το καταλάβουμε. Στον βαθμό δε που αυτή η αλλαγή διευρύνεται, μεγαλώνουν και οι ανισότητες. Λόγου χάρη, η ψηφιακή οικονομία και η ψυχαγωγία προσφέρουν απίστευτα εισοδήματα, τα οποία άλλοι κλάδοι δεν μπορούν να προσφέρουν. Ούτε σε ποσότητα αλλά ούτε και με ταχύτητα, φαινόμενο που είναι σημερινό. Το πρόβλημα είναι λοιπόν αυτό της μετάβασης από μια εποχή σε άλλη. Σκεφθείτε ότι ένας ποδοσφαιριστής όπως ο Κριστιάνο Ρονάλντο κερδίζει ετησίως 350 φορές το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα ενός Αμερικανού πολίτη και μέσα σε 15 χρόνια έκανε μία περιουσία 200 φορές μεγαλύτερη από την μέση αντίστοιχη του Αμερικανού. Αυτά τα φαινόμενα είναι πρωτόγνωρα και, ως εκ τούτου, έχουν και πρωτόγνωρες επιπτώσεις, καθ' όσον ενισχύουν τη χρηματοοικονομία. Η τελευταία παίζει πλέον κορυφαίο ρόλο στην νέα οικονομική πραγματικότητα και, σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση, πλήττει τις τάξεις αυτές που παρουσιάζουν σοβαρές αδυναμίες προσαρμογής».
Τί μπορεί λοιπόν να γίνει, μπροστά σε μία κατάσταση που δείχνει να διαιωνίζεται; Κατά τον νομπελίστα οικονομολόγο καθηγητή Ρόμπερτ Σίλλερ, πρέπει πριν απ' όλα να καταπολεμηθεί η άγνοια τού πώς λειτουργεί η οικονομία. «Η κρίση που εκδηλώθηκε το 2007 έχει και νοητικό χαρακτήρα. Ο καπιταλισμός δεν πουλάει στους ανθρώπους αυτό που πραγματικά θέλουν. Τούς πουλάει επίσης αυτά που νομίζουν ότι θέλουν. Σε μία οικονομία, αγοραστές και πωλητές δεν είναι πάντα ορθολογικοί, όπως υποθέτουν πολλοί οικονομολόγοι. Πριν απ' όλα, οι άνθρωποι δεν έχουν πάντα τον χρόνο και την ενέργεια να αναλύσουν τις πληροφορίες που διαθέτουν. Έχουν ψυχολογικές προκαταλήψεις που τούς κάνουν ευάλωτους στην χειραγώγηση και την εξαπάτηση. Έτσι, πέφτουν εύκολα θύμα επιτήδειων των οποίων μοναδικό μέλημα είναι το κέρδος για το κέρδος -ακόμα και αν αυτό είναι στα όρια της νομιμότητας», λέει ο νομπελίστας καθηγητής.
«Με τέτοιους οικονομικούς κανόνες οι ανισότητες θα μπλοκάρουν την ανάπτυξη, φαινόμενο που ανησυχεί τόσο το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο όσο και τον ΟΟΣΑ», λέει ο καθηγητής Ζαν-Πιζανί-Φερρύ, σύμβουλος της γαλλικής κυβέρνησης σε θέματα οικονομικής στρατηγικής. «Πρέπει οι λαοί μας να ξαναπιστέψουν στην πρόοδο και να απομακρυνθούν από τις σειρήνες του λαϊκισμού και της παρόρμησης. Μέσω προωθημένων επενδύσεων στην εκπαίδευση, δεν πρέπει να αφήσουμε την ψηφιακή εποχή να γίνει αυτή της καταστροφής των μεσαίων τάξεων. Όμως, την ίδια στιγμή, πρέπει να βρούμε νέους κανόνες προστασίας των ανθρώπων των οποίων το εργασιακό αντικείμενο καταστρέφεται λόγω της ψηφιοποίησης. Και η προστασία αυτή απαιτεί νέους όρους αντίληψης της πραγματικότητας. Αυτό είναι ένα ζωτικό πρόβλημα….»
15°
