Το πρόσωπο, το απρόσωπο και η εγκληματικότητα

Ένα κεντρικό νόημα στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία, το οποίο υιοθετήθηκε στη συνέχεια και από την ορθοδοξία, είναι το νόημα του «προσώπου». Το να αναφερόμαστε ή να απευθυνόμαστε, δηλαδή, σε κάποιον ονομαστικά και ως υπόσταση, αλλά και ταυτότητα. Αυτή η «θέση» εκφράστηκε και εκφράζεται με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο, στις εικαστικές τέχνες, π.χ. προσωπογραφίες, αλλά και στον κινηματογράφο, π.χ. το «γκρο πλαν».

Το νόημα του «προσώπου» αναδείχθηκε ιδιαίτερα μέσα από την εξέλιξη της αναπτυξιακής ψυχολογίας, τόσο διερευνώντας τη σχέση μητέρας/παιδιού, όσο και διερευνώντας αυτήν καθ’ αυτήν την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη ενός παιδιού, προτείνοντάς του, για παράδειγμα, να ζωγραφίσει ένα «ανθρωπάκι». Επίσης στις αναλυτικές συνεδρίες, ο αναλυόμενος προσπαθεί να ανασυνθέσει το παζλ των μνημονικών ιχνών, περιγράφοντας «πρόσωπα» και το πώς σχετίστηκε μαζί τους.

Το νόημα «πρόσωπο» είναι άμεσα συνδεδεμένο με το «κοίταγμα», με το «βλέμμα», με το πρόσωπο καθαυτό, του οποίου η λειτουργία στο αναπτυξιακό επίπεδο, π.χ. το βρέφος που κοιτάζει την μάνα του, αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες της φυσιολογικής του εξέλιξης. Στο κοίταγμα ενός προσώπου εμπεριέχονται μνήμες, αναπαραστάσεις, συναισθήματα, φαντασιώσεις, μεταβιβάσεις, προβολές, ταυτίσεις, λιβιδινικές και επιθετικές επενδύσεις, μια σειρά από ψυχικές λειτουργίες ή/και διαδικασίες και γι’ αυτό, όπως και με τις λέξεις, λέμε: τον/την «έφαγε» με τα μάτια, αλλά και το «βλέμμα σκοτώνει κ.λπ.

Πότε δεν συμβαίνουν όλα αυτά; Δεν συμβαίνουν όταν εξαλείφεται το νόημα του «προσώπου», αλλά και το πρόσωπο καθαυτό ως απεικόνιση. Και πότε εξαλείφονται αυτά τα δύο νοήματα; Όταν αναφερόμαστε σε πράγματα, π.χ. σε ιδέες, σε ιδεολογίες ή σε θρησκευτικά σχήματα που απαγορεύουν την απεικόνιση, την αναπαράσταση ενός προσώπου π.χ. σε ένα κομμάτι ύφασμα, σε μια κούκλα. Αυτήν την ακραία άποψη υιοθέτησε μια ομάδα πιστών του ισλαμισμού στη Γαλλία και μάλιστα με την κυριολεκτική της σημασία και έβαλαν στο στόχαστρο να δολοφονήσουν τη γαλλίδα δημοσιογράφο Οφελί Μεντέ. Βέβαια και για τους προτεστάντες, κυρίως αγγλοσάξονες, ισχύει η απαγόρευση της απεικόνισης του προσώπου, στις εκκλησίες τους, αλλά οι πόλεμοι π.χ. μεταξύ καθολικών και διαμαρτυρομένων, γινόντουσαν για άλλους λόγους.

Προφανώς το περιστατικό στη Γαλλία δεν αφορά σε θρησκευτικού τύπου ζητήματα, αλλά πρωτίστως σε ζητήματα πολιτικής επιβολής πράξεων που εργαλειοποιούν το θρησκευτικό συναίσθημα.

Αυτό, δηλαδή, η εργαλειοποίηση κάποιας ιδέας, π.χ. της «φανέλας» της ομάδας, φαίνεται ακόμα καλύτερα στο περιστατικό της δολοφονίας του Άλκη Καμπανού. Δολοφονία που συντελέστηκε με απόλυτο μίσος από μια πολύ συγκεκριμένη ομάδα φασιστοειδών παρακρατικών στη Θεσσαλονίκη, πριν λίγες μέρες. Αυτή η ομάδα, όπως πολλές παρόμοιες σε όλη την επικράτεια, δρα και κυριαρχεί εδώ και χρόνια, με την ανοχή όλων (αρχών, πολιτείας, ιδιοκτητών, κοινωνίας) και παραβιάζει βάναυσα βασικές δημοκρατικές αξίες και θεσμούς.

Αυτή η ομάδα δεν διαφέρει σε τίποτα από άλλες ομάδες που λυμαίνονται τα πανεπιστήμια ή γειτονιές σε μεγάλα αστικά κέντρα, στο όνομα κάποιων δήθεν ιδεολογικών αρχών και είναι το αποτέλεσμα του πολιτικού αμοραλισμού που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος του πολιτικού συστήματος, αλλά και της κοινωνίας. Δεν πρόκειται ούτε για φαινόμενα τα οποία θα μπορούσαμε να εντάξουμε στο πλαίσιο της «νεανικής παραβατικότητας», ούτε φυσικά και ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις με την αυστηρά επιστημονική σημασία του όρου. Ωστόσο κάθε ξεχωριστή περίπτωση, κάθε μέλους, είναι «προσωπική» και εφόσον πρόκειται, κυρίως, για νέους ανθρώπους, συνδέεται άμεσα με το οικογενειακό του περιβάλλον. Εκεί χρειάζεται, λοιπόν, να «ενσκήψει» κάθε κυβέρνηση που διατείνεται ότι παράγει κοινωνικό έργο. Στην πρόληψη και στη στήριξη των λεγόμενων «πολυπροβληματικών» οικογενειών. Διαφορετικά θα επαναλαμβάνεται το ίδιο αστυνομικό «έργο» με το ίδιο τέλος: το απρόσωπο να κυριαρχεί στο πρόσωπο.