Ουκρανία: Η Ρωσία δοκιμάζει τη συνοχή της Δύσης

Έχει πλέον περάσει πάνω από ένας μήνας που οι Ρωσικές ένοπλες δυνάμεις έχουν παραταχθεί πίσω από τα Ουκρανικά σύνορα. Παρά τις συνεχείς διπλωματικές διεργασίες η  αποκλιμάκωση μοιάζει προς το παρών απίθανη, ενώ κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με ασφάλεια αν η Ουκρανία θα αντιμετωπίσει άλλη μια ρωσική εισβολή, αλλά και τι επιπτώσεις αυτή μπορεί να έχει. Και αυτό, γιατί στην πραγματικότητα το Κρεμλίνο χρησιμοποιεί την Ουκρανία ως ρωσικό σάκο του μποξ για άλλη μια φορά, με τη χώρα να μη βρίσκεται καν στο επίκεντρο της Ρωσικής στρατηγικής.

Η παρούσα κρίση στα Ρώσο-Ουκρανικά σύνορα αποτελεί απλώς ακόμα ένα κεφάλαιο μιας γεωπολιτικής και διπλωματικής σύγκρουσης ανάμεσα στη Ρωσία και τη Δύση, η οποία γεννήθηκε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αναζωπυρώθηκε στα τέλη των 00s, και κορυφώθηκε με την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014· στον σημερινό πολιτικό χρόνο, η ρωσική κινητοποίηση δοκιμάζει τόσο την τύχη της Ουκρανίας, όσο – κυρίως – τη συνοχή της Δύσης απέναντι στον Βλαντιμίρ Πούτιν.

Η Ουκρανία, η Ρωσία, και ο Ψυχρός Πόλεμος

Η κρίσιμη διαφορά ανάμεσα στις περισσότερες πρώην σοσιαλιστικές χώρες που προσαρτήθηκαν στη Δύση μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την Ουκρανία είναι πως εκείνη αποτελούσε κομμάτι της ΕΣΣΔ. Συγκεκριμένα, η Ουκρανία δεν κατάφερε να ακολουθήσει την πορεία των κρατών-μελών του Συμφώνου της Βαρσοβίας, τα οποία με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αποτίναξαν τα δορυφορικά καθεστώτα τους, εκδημοκράτισαν τους θεσμούς τους, και αποτέλεσαν σταδιακά νέα κράτη-μέλη τόσο της ΕΕ, όσο και του ΝΑΤΟ. Αντίθετα, έχασε το μομέντουμ των αντικαθεστωτικών επαναστάσεων του 1989 παραμένοντας μέλος της ΕΣΣΔ μέχρι τη διάλυση της το 1991, ενώ πέρασε την πρώτη δεκαετία της ως ανεξάρτητο κράτος αντιμετωπίζοντας αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις.

Ωστόσο οι φιλοδυτικοί Ουκρανοί προσπάθησαν να καλύψουν το χαμένο έδαφος στις αρχές των 00s. Με τη χώρα τους να έχει μείνει πίσω τόσο σε σχέση με τα πρώην-κράτη μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας, όσο και από τις χώρες της Βαλτικής – οι οποίες αποτελούσαν μεν και εκείνες μέλη της ΕΣΣΔ, όμως η αδύναμη στα 90s Ρωσία δεν κατάφερε να ανακόψει την πορεία τους προς τη Δύση – οι προεδρικές εκλογές του 2004 θα ήταν καθοριστικές, καθώς ο φιλοδυτικός Βίκτορ Γιανουσένκο και ο φιλορώσος Βίκτορ Γιανουκόβιτς προσέφεραν στο εκλογικό σώμα δύο διαμετρικά αντίθετες γεωπολιτικές προσεγγίσεις· με τον Γιανουκόβιτς να κατηγορείται για εκτεταμένη διαφθορά, οι υποστηρικτές του Γιανουσένκο προχώρησαν στην «πορτοκαλί επανάσταση» – με τις ευλογίες της Δύσης – απαιτώντας και πετυχαίνοντας την επανάληψη των εκλογών τον Ιανουάριο του 2005, τις οποίες ο υποψήφιος τους τελικά κέρδισε.

Ωστόσο, εκείνες οι εκλογές ανέδειξαν τον δημογραφικό διχασμό της χώρας. Μέχρι σήμερα, η Δυτική Ουκρανία κατοικείται κυρίως από φιλοδυτικούς ουκρανόφωνους οι οποίοι υποστηρίζουν την προσέγγιση της χώρας τους με τη Δύση, με την Ανατολική Ουκρανία να κατοικείται κυρίως από ρωσόφωνους, οι οποίοι αναγνωρίζουν στη Ρωσία την εθνική τους ταυτότητα· ο Δνείπερος ουσιαστικά λειτουργεί ως άτυπο φυσικό σύνορο ανάμεσα στις δύο κοινότητες, τη στιγμή που η Κριμαία αποτελούσε το κέντρο της ρωσικής μειονότητας μέχρι την προσάρτηση της στη Ρωσία. Ουσιαστικά, η Ουκρανία είναι δύο χώρες σε μία· αυτός που το ξέρει καλύτερα είναι ο Πούτιν, καθώς γνωρίζει πως οι ανατολικό-ουκρανοί βλέπουν το καθεστώς του – και το στρατό του – με συμπάθεια, αν δεν ταυτίζονται πλήρως μαζί του.

Η διεύρυνση του ΝΑΤΟ και η Ρωσική σφαίρα επιρροής

Ως Πρόεδρος, ο Γιανουσένκο είχε ταχθεί υπέρ της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία, βάζοντας τη χώρα του σε καθεστώς «Έντονου Διαλόγου» με την Ατλαντική Συμμαχία το 2005. Τρία χρόνια αργότερα, ο Γιανουσένκο και η Πρωθυπουργός, Γούλια Τιμοσένκο, κατέθεσαν επίσημο αίτημα συμμετοχής στο προ-ενταξιακό πρόγραμμα του ΝΑΤΟ, με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης να στηρίζουν απόλυτα την πρωτοβουλία της Ουκρανίας, αλλά και τη Ρωσική κυβέρνηση να εναντιώνεται κάθετα. Συγκεκριμένα, στη σύσκεψη κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι το 2008 όπου παραβρέθηκε ως επισκέπτης, ο Πούτιν δήλωσε πως η ενδεχόμενη ένταξη της Ουκρανίας στη συμμαχία αποτελεί «άμεση απειλή» για τη Ρωσία· η πίεση της Ρωσίας λειτούργησε, με τον τότε Γενικό Γραμματέα του ΝΑΤΟ, Γιαπ ντε Χουπ Σέφερ, να δηλώνει τότε πως τόσο η Ουκρανία όσο και η Γεωργία – επίσης πρώην μέλος της ΕΣΣΔ – θα εισέλθουν μεν στη συμμαχία στο μέλλον, με τα ενταξιακά τους προγράμματα όμως να παγώνουν μεσοπρόθεσμα. Η μετέπειτα εκλογή του φιλορώσου Γιανουκόβιτς στην Ουκρανική προεδρία το 2010 ουσιαστικά έδωσε τέλος στο φιλοδυτικό εγχείρημα των Γιανουσένκο-Τιμοσένκο.

Η άτεγκτη στάση του Πούτιν στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη γεωπολιτική. Ο εκπαιδευμένος στην KGB Ρώσος Πρόεδρος διατηρεί έναν πλήρως ψυχροπολεμικό τρόπο προσέγγισης στην εξωτερική του πολιτική, στα πλαίσια του οποίου η διατήρηση της διεθνούς ισορροπίας δυνάμεων ανάμεσα στη Ρωσία και τη Δύση έχει υπαρξιακή σημασία· τόσο για ιστορικούς, όσο και για πρακτικούς λόγους, η Ουκρανία αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Ρωσικής σφαίρας επιρροής, και η πιθανή εισχώρηση της στο ΝΑΤΟ θα στερούσε από τη Ρωσία ένα υπερπολύτιμο κομμάτι του ευρωπαϊκού γεωπολιτικού real estate. Τις τελευταίες μόνο εβδομάδες, η Ρωσική κυβέρνηση έχει απαιτήσει ρητά από τη Δύση να εξασφαλίσει πως η Ουκρανία δε θα αποτελέσει ποτέ μέλος του ΝΑΤΟ, φτάνοντας στο σημείο να ζητήσει μέχρι και την αποχώρηση των συμμαχικών δυνάμεων από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Με άλλα λόγια, ο Πούτιν θεωρεί πως η διεύρυνση της Δύσης στη γειτονιά του έχει φτάσει στα όρια της, και η παράταξη του Ρωσικού στρατού στα Ουκρανικά σύνορα αποτελεί τον βασικό μοχλό πίεσης του Κρεμλίνου ώστε να διατηρήσει την τρέχουσα ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή.

Από την άλλη, το ΝΑΤΟ αποτελεί παραδοσιακά ένα από τα πολυτιμότερα εργαλεία της Δύσης απέναντι στον σοβιετικό – και σήμερα ρωσικό – επεκτατισμό. Μπορεί μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου η συμμαχία να έχασε σταδιακά τον προσανατολισμό της, όμως η διεύρυνση της συνεχίζεται μέχρι σήμερα, καθώς τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΕ αξιοποιούν το τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ ώστε να περιορίσουν τον αυταρχισμό του ρωσικού καθεστώτος· η δήλωση του Πούτιν πως Ρώσοι και Ουκρανοί είναι ουσιαστικά ένα τον Ιούλιο του 2021, αλλά και η προειδοποίηση του πως δε θα δεχθεί καμία προσχώρηση στη συμμαχία πρώην σοβιετικού κράτους τον Δεκέμβριο αποδεικνύουν πως μπορεί μεν η συμμαχία να χρειάζεται στρατηγική ανασυγκρότηση – όπως έχει σωστά επισημάνει αμέτρητες φορές ο Εμμανουέλ Μακρόν – όμως εξακολουθεί να περιορίζει τη γεωπολιτική ευελιξία της Ρωσίας. Ωστόσο, η αμφιταλαντευόμενη στάση της Φινλανδής Πρωθυπουργού, Σάνα Μαρίν, σχετικά με την πιθανότητα ένταξης της Φινλανδίας στην Ατλαντική Συμμαχία παρά την επίθεση φιλίας του Τζο Μπάιντεν και τις αντιδράσεις της αντιπολίτευσης είναι ενδεικτική της έμμεσης πίεσης που ασκεί η Μόσχα, με τη Φινλανδική πολιτική σκηνή να μην πρσεγγίζει το θέμα όσο ψύχραιμα θα περίμενε κανείς.

Αναμφίβολα, ο Πούτιν δεν πρόκειται να δεχτεί αδιαμαρτύρητα τη γεωπολιτική υποβάθμιση της Ρωσίας στην Ανατολική Ευρώπη και οι συνεχείς ρωσικές ακροβασίες στην Ουκρανία , ειδικά όταν έχουν οδηγήσει σε προσάρτηση εδαφών όπως στην περίπτωση της Κριμαίας, λειτουργούν ως υπενθύμιση ότι υπάρχουν ακόμα κάποιες ρωσικές κόκκινες γραμμές από τις οποίες δε θα υποχωρήσει.

Το φυσικό αέριο και η ΕΕ

Η ενεργοποίηση μιας στρατιωτικής δύναμης με πυρηνικές δυνατότητες πάντα αποτελεί πηγή ανησυχίας, ειδικά από τη στιγμή που οι ρωσικές στρατιωτικές ασκήσεις πολύ συχνά προβλέπουν την αξιοποίηση πυρηνικών όπλων. Ωστόσο, το μεγαλύτερο όπλο του Πούτιν στην ένταση με την Ουκρανία είναι η ενέργεια, και συγκεκριμένα ο απόλυτος έλεγχος που ασκεί στη Gazprom και την παροχή φυσικού αερίου προς την ΕΕ. Αυτή τη στιγμή, περισσότερο από το ένα τρίτο του φυσικού αερίου που καταναλώνει η ΕΕ είναι ρωσικής προέλευσης, με τη Νορβηγία να αποτελεί τον δεύτερο – με διαφορά – προμηθευτή της· με άλλα λόγια, η ΕΕ είναι σε μεγάλο βαθμό ενεργειακά εξαρτημένη από τη Ρωσία, ενώ ειδικά μέσα στο 2022, η ΕΕ έχει λάβει διπλάσιο όγκο φυσικού αερίου από τη Νορβηγία απ’ όσο από τη Ρωσία, με τον Ρώσο πρόεδρο να χρησιμοποιεί ως δικαιολογία την ανάγκη να εξασφαλιστούν πρώτα οι ρωσικές ενεργειακές ανάγκες. Αυτή είναι και η απόδειξη πως η κρίση στα Ουκρανικά σύνορα αποτελεί ένα κομμάτι μιας ευρύτερης Ρωσικής στρατηγικής καθώς ο Πούτιν είχε φροντίσει να περιορίσει την παροχή αερίου προς την ΕΕ τους τελευταίους μήνες, σε μια κίνηση που εκτόξευσε την τιμή του, απειλώντας με εκτροχιασμό τον σχεδιασμό των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, με τις αυξήσεις να γίνονται ιδιαίτερα αισθητές και σε εμάς·  με άλλα λόγια, η εξέλιξη της κρίσης στα Ουκρανικά σύνορα μας αφορά άμεσα, καθώς αναπόφευκτα θα επηρεάσει την τιμή του φυσικού αερίου - άρα και το κόστος ζωής του μέσου ευρωπαίου καταναλωτή, σε μια περίοδο όπου η ακρίβεια σαρώνει παντού.

Όμως το ρωσικό masterplan δε σταματάει εδώ. Ο αγωγός Nord Steam 2 που διασχίζει τη Βαλτική είναι έτοιμος να λειτουργήσει, όμως η Γερμανική κυβέρνηση έχει προς το παρόν μπλοκάρει την παροχή περισσότερου Ρωσικού αερίου προς την ΕΕ, ζητώντας από τον Πούτιν να αποκλιμακώσει την ένταση στα ουκρανικά σύνορα· αλλά με τα ευρωπαϊκά αποθέματα υγροποιημένου αερίου (LNG) να είναι μόλις στο 40% και τον χειμώνα να προχωράει, το ερώτημα είναι για πόσο θα μπορεί η ΕΕ να διατηρήσει αυτή τη στάση. Από τη μεριά τους, οι ΗΠΑ πιέζουν εδώ και χρόνια την ΕΕ να μειώσει την ενεργειακή της εξάρτηση από τη Ρωσία, προμήθευσαν ήδη την ένωση με δικό τους LNG ώστε να απαντήσουν στους τακτικισμούς του Πούτιν, ενώ πριν λίγες ώρες ζήτησαν από το Κατάρ να παράσχει και εκείνο LNG. Ο λόγος είναι πως ο Πούτιν ουσιαστικά κρατάει διαχρονικά όμηρο την ΕΕ αναγκάζοντας τη να μετριάζει τις αντιδράσεις και τις κυρώσεις της απέναντι στη Ρωσία. Στην προκειμένη περίπτωση, ο Πούτιν χρησιμοποιεί ξεδιάντροπα την εξάρτηση της ΕΕ ώστε να αποδυναμώσει τη συνολική αντίδραση της Δύσης απέναντι στην κινητοποίηση του – πιέζοντας παράλληλα για την ενεργοποίηση του Nord Stream 2.

Το ζήτημα του συγκεκριμένο αγωγού είναι ένα από τα αμέτρητα που αντιμετωπίζει η ΕΕ στα πλαίσια της ενεργειακής της πολιτικής. Ενδεικρικά, ο Nord Stream 2 έχει διχάσει τον κυβερνητικό συνασπισμό στη Γερμανία, καθώς το SPD δε δείχνει πρόθυμο να σκοτώσει την ενεργοποίηση του ακριβώς επειδή η δυτική ευρώπη έχει τεράστιες ενεργειακές ανάγκες που δεν μπορεί να καλύψει, τη στιγμή όμως που οι Πράσινοι εναντιώνονται πλήρως σε αυτό το ενδεχόμενο. Από την άλλη, η παροχή LNG μέσω Αμερικανικών πλοίων στην ΕΕ έριξε μεν κατά πολύ τις τιμές - κάτι που έγινε αμέσως αντιληπτό και στην Ελλάδα - όμως το ζητούμενο για τις Βρυξέλλες είναι να καταλήξουν σε μια μόνιμη λύση, η οποία θα μειώσει την επιρροή του Πούτιν σε ενεργειακό επίπεδο.

Το ιδανικό σενάριο για τη Ρωσία δείχνει πόσο αποφασισμένος είναι ο Ρώσος πρόεδρος. Αν κρατήσει την Ουκρανία στη δική του σφαίρα επιρροής ενεργοποιώντας παράλληλα τον Nord Stream 2 – ο οποίος θα αποδυναμώσει οικονομικά την Ουκρανία μειώνοντας το ανταγωνιστικό της πλεονέκτημα στην παροχή αερίου, σπρώχνοντας την ακόμα περισσότερο προς τη Μόσχα καθώς θα παραμένει αποκομμένη από τη Δύση – τότε θα έχει πετύχει άλλους δύο στρατηγικούς στόχους: την περαιτέρω ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ, και τη μείωση της Αμερικανικής επιρροής στην Ανατολική Ευρώπη. Με άλλα λόγια, η σημερινή κλιμάκωση στα ουκρανικά σύνορα πιθανότατα αποτελεί το μεγαλύτερο τεστ αντοχής – αλλά και χαρακτήρα – για την ατλαντική συμμαχία.