Η γνώση και η εμπιστοσύνη στους θεσμούς ως αντίδοτο στα fake news

«Η Γαλλία πρέπει να εκπαιδεύσει τα παιδιά μας με περισσότερη κριτική σκέψη, για να αντιμετωπίσουμε αυτή την ψηφιακή μεταμόρφωση….. Οφείλουμε να μεταφέρουμε το πνεύμα της εποχής του Διαφωτισμού στην ψηφιακή εποχή», είπε ο πρόεδρος Μακρόν εγκαινιάζοντας μια εκστρατεία καλλιέργειας της κριτικής σκέψης των γάλλων μαθητών. Στην Ελλάδα πάλι όταν δεν δίνουμε μάχες για κλειστά σχολεία προσπαθούμε να τα σφραγίσουμε μέσω των καταλήψεων. Καταλήψεις που συχνά αφήνουν πίσω τους ερείπια ως δείγματα της αντίληψης που έχει η σύγχρονη Ελλάδα για την Παιδεία της. Η κριτική σκέψη είναι στόχος μιας μελλοντικής και μάλλον μακρινής πίστας.

Και δεν σταματάει εκεί ο Γάλλος πρόεδρος. Προτείνει να φέρουν νομική ευθύνη και οι πολίτες που παράγουν και διανέμουν πληροφορίες στις ψηφιακές πλατφόρμες, αλλά και για όσους κάνουν προπαγάνδα υπέρ απολυταρχικών καθεστώτων, όπως εξάλλου ισχύει και για τους επαγγελματίες δημοσιογράφους και τα επίσημα ΜΜΕ. Εμείς, δεν νομίζω ότι θα φτάσουμε εύκολα σε τέτοιες δράσεις. Πρώτον, διότι υπάρχει βάσιμος κίνδυνος να αρχίσει ένα κυνήγι μαγισσών χωρίς όρια πράγμα που αντικειμενικά θα οδηγήσει σε περιορισμό των ατομικών ελευθεριών. Και κάτι τέτοιο δεν αρμόζει στις δημοκρατίες των ανοικτών θεσμών. Δεύτερον, διότι οι θεωρίες συνομωσίας, τα fake news, οι τερατολογίες και η παραπληροφόρηση θεωρούνται νόμιμα πολιτικά όπλα των κάθε απόχρωσης αντισυστημικών δυνάμεων, στον αγώνα κατά της αστικής δημοκρατίας. Και η εν λόγω δημοκρατία στη χώρα μας έχει παραδοσιακά πολλούς και ορκισμένους εχθρούς.

Η αλήθεια είναι ότι η κριτική σκέψη είναι απαραίτητο εφόδιο για τους νέους. Και αν δεν το παρέχει το προηγμένο γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα θα το παρέχει η Ελλάδα των καταλήψεων; Αν υπάρχει ένας παγκόσμιος διαγωνισμός που ελέγχει την κριτική σκέψη αυτός είναι ο PISA. H Γαλλία βρίσκεται λίγο πάνω από τον μέσο όρο, ενώ η Ελλάδα είναι ουραγός. Επικεφαλής στην κατάταξη είναι η Κίνα. Αλήθεια πως γίνεται μια χώρα με απολυταρχικό καθεστώς να έχει μαθητές με την πιο κριτική σκέψη στον κόσμο; Μήπως τελικά η λειτουργία της δημοκρατίας δεν έχει άμεση αιτιώδη σχέση με την κριτική σκέψη των μαθητών στα μαθηματικά, τις φυσικές επιστήμες και την κατανόηση κειμένου; Μήπως χρειαζόμαστε μια άλλου είδους κριτική σκέψη; Και μήπως θα πρέπει να την αναζητήσουμε σε μια ειδικού τύπου Παιδεία στα Μέσα και την Πληροφορία; Νέοι καιροί, νέες ανάγκες.

Η γλώσσα της πληροφορίας δεν είναι η γλώσσα της καθημερινής επικοινωνίας. Συνεπώς απαιτούνται ειδικές δεξιότητες για να διαχειριστούμε αμφιλεγόμενες πληροφορίες και να επιλέξουμε τις αληθινές από τις κάλπικες στον συχνά ομιχλώδη κόσμο της πληροφορικής. Τις οποίες όχι μόνο θα «καταναλώσουμε» αλλά και θα διαμοιράσουμε. Θα γίνουμε εκούσια μέρος ενός ιμάντα διάχυσης πληροφοριών και γνώσεων η αλήθεια των οποίων είναι ζητούμενη ή και μηδαμινή. Φυσικά και καμιά εξειδικευμένη γνώση και παιδεία στα Μέσα και την Πληροφορία δεν μπορεί να μας κάνει αδιάβροχους στο κακόβουλο ψέμα, διότι την ίδια στιγμή και η διεθνής των fake προσαρμόζει την δράση και την παραγωγή της ανάλογα, ώστε τα προϊόντα της να γίνονται πιστευτά. Αλλά μια εκπαίδευση σίγουρα βοηθάει, είναι κάτι πολύ παραπάνω από το τίποτα. Ένα «μάθημα» γύρω από τα Μέσα και την Πληροφορία σίγουρα είναι κάτι που λείπει από το σημερινό  σχολείο. Κι αν λείπει από το σχολείο λείπει και από την κοινωνία.

Ωστόσο δεν αρκεί μόνο η γνώση των Μέσων. Απαιτείται και η διαμόρφωση μιας ανάλογης ταυτότητας ενεργού δημοκρατικού πολίτη που μπορεί να ψηλαφίσει αλλά και να κατανοήσει το σύγχρονο κόσμο και να βρει τη θέση που του ταιριάζει εντός αυτού. Η πρόσφατη περίπτωση της πανδημίας που ζούμε αποτέλεσε αλλά και αποτελεί ένα πεδίο παραπληροφόρησης υψηλού δυναμικού. Εδώ το ψέμα στοιχίζει ζωές. Ακόμα και αυτών που το παρήγαγαν και το διένειμαν. Γιατί απλά γι’ αυτούς ήταν η αλήθεια τους. Πώς όμως μπορεί ένας νέος πολίτης με ικανότατη κριτική σκέψη να προφυλαχθεί από την τερατολογία περί των εμβολίων; Αρκούν οι σχολικές εγκύκλιες γνώσεις βιολογίας για να κρίνει την ποιότητα ή την αποτελεσματικότητά τους; Αλλά αν γυρίσουμε και λίγο προς τα πίσω, αρκούσαν οι στοιχειώδεις περί των μακροοικονομικών γνώσεις του απλού πολίτη για να κρίνει την ωφέλεια της συμμετοχής της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ; Η απάντηση και στα δύο είναι προφανώς αρνητική; Άρα τι μας σώζει από την απάτη; Και πώς;

Η απάντηση βρίσκεται στην εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς θεσμούς. Αυτή είναι η μητέρα των μαθημάτων ζωής και γι’ αυτό οι εχθροί της δημοκρατίας την απεχθάνονται και τη συκοφαντούν όπου βρεθούν και όπου σταθούν. Αν δεν εμπιστεύεσαι τους δημοκρατικούς ευρωπαϊκούς θεσμούς δεν μπορείς να δεχτείς την αξία της ενωμένης Ευρώπης και του κοινού  νομίσματος. Για να τους εμπιστευτείς όμως θα πρέπει να τους γνωρίσεις και αυτό μπορεί να το κάνει μόνο το σχολείο. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τα εμβόλια. Θα πρέπει να γνωρίσεις την αξία της επιστημονικής έρευνας και το ρόλο των φαρμακευτικών εταιριών στην εξάλειψη ασθενειών που παλιότερα ξεκλήριζαν τον κόσμο. Την αξία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και το ρόλο του στον έλεγχο φαρμάκων και εμβολίων. Χωρίς αυτές τις σταθερές, χωρίς σχέσεις εμπιστοσύνης είναι αδύνατον να λειτουργήσουν οι σύγχρονες κοινωνίες μέσα σε συνθήκες τεράστιας πολυπλοκότητας και παγκοσμιοποίησης.

Συνεπώς, το σχολείο θα πρέπει να αλλάξει ριζικά. Θα πρέπει να ακολουθήσει τις αλλαγές που συντελούνται σε παγκόσμια κλίμακα ώστε να δίνει εφόδια και ικανή κριτική σκέψη στον καθένα. Όχι απλώς να προάγει την αριστεία αλλά και να ανεβάζει το μέσο όρο ώστε ο αυριανός πολίτης να έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στο ευμετάβλητο παγκόσμιο περιβάλλον. Όχι απλά να καταγγέλλει τα κακώς κείμενα ή να πανικοβάλλεται από τις φοβίες του, αλλά να εμπιστεύεται τις επιστημονικές λύσεις και να τις ακολουθεί. Να αναγνωρίζει την αξία των ελίτ και των ταγών του αλλά όχι άκριτα. Και την κρίση του να την καθοδηγεί η γνώση αλλά και η εμπιστοσύνη του στους θεσμούς. Διαφορετικά θα γίνεται έρμαιο της παραπληροφόρησης, θύμα τσαρλατάνων και φτηνών λαϊκιστών.  

Η πατρίδα μας πρόσφατα ταλαιπωρήθηκε από αδαείς και φανατικούς πολιτικούς ή διαμορφωτές της κοινής γνώμης, φορείς αμάθειας, ιδεοληψίας ή και ιδιοτέλειας. Και συνεχίζει να ταλαιπωρείται από τσαρλατάνους που βρίσκουν βήμα στο διαδίκτυο και στα ΜΜΕ ώστε να διαμοιράζουν με ευκολία το ψέμα ή την άγνοιά τους. Η κοινωνία μας και κυρίως η νεολαία μας δεν μπορεί να στέκει ανίκανη μπροστά στον κάλπικο λόγο τους. Δεν χρειαζόμαστε ποδηγέτηση, έλεγχο ή καθοδήγηση. Δεν ζητάμε λύσεις επιβολής. Ζητάμε σχολείο που λειτουργεί απρόσκοπτα, ερευνά, διδάσκει, διαμορφώνει ανθρώπους με κριτικό πνεύμα. Ζητάμε γνώση και εμπιστοσύνη στους ανοικτούς δημοκρατικούς θεσμούς.