Το δίκοπο μαχαίρι της δημοσιότητας

Όλοι γνωρίζουμε το «γαλλικό παράδοξο». Τη θεωρία δηλαδή που εξηγεί γιατί οι Γάλλοι έχουν υψηλό προσδόκιμο ζωής παρότι τρώνε ανθυγιεινά, με πολλά λιπαρά, βούτυρο και τυριά. Το μυστικό; Το κόκκινο κρασί που πίνουν μαζί με το φαγητό τους. Περιέχει ουσίες που μας κάνουν καλό. Λιγότεροι γνωρίζουν ότι η ερμηνεία αυτή δεν προέκυψε από κάποια επιστημονική ανακοίνωση αλλά από δημοσιογραφικό ρεπορτάζ που προβλήθηκε στην εκπομπή «60 λεπτά» του αμερικανικού δικτύου CBS. Το ρεπορτάζ θεωρείται από πολλούς ότι είναι ένα από τα πιο επιδραστικά στην ιστορία της δημοσιογραφίας. Το άμεσο αποτέλεσμα ήταν η αύξηση στις πωλήσεις του κρασιού κατά 39%. Ασφαλώς, όμως, ακόμα λιγότεροι γνωρίζουν ότι η θεωρία αυτή δεν ισχύει. Οι πιο έγκυρες επιστημονικές μελέτες έχουν τεκμηριώσει ότι ακόμα και ένα ποτήρι αλκοόλ επηρεάζει αρνητικά την υγεία. Όπως όμως λέει και ο Γούντι Άλεν, ποτέ μην αφήνεις την πραγματικότητα να χαλάσει μια ωραία ιστορία.

Οι δημοσιογράφοι αγαπάμε τις ιστορίες. Δώσε μας δύο ληστείες από εφήβους κι αμέσως θα φτιάξουμε ένα θέμα για την έκρηξη της εφηβικής εγκληματικότητας. Δεν είναι επαγγελματικό βίτσιο. Σε όλους αρέσουν οι ιστορίες. Κατασκευάζοντας μια ιστορία προσελκύουμε το ενδιαφέρον των αναγνωστών. Ακόμα περισσότερο, όμως, μέσω των ιστοριών προσδίδουμε βαρύτητα στα γεγονότα, δηλαδή στη δουλειά μας. Γιατί οι περισσότεροι από εμάς μέσω των ιστοριών μπορούμε να κατανοούμε και να αξιολογούμε όσα συμβαίνουν γύρω μας.

Το πώς κατασκευάζουμε τις ιστορίες είναι συνάρτηση των δικών μας ιδεολογικών προκαταλήψεων και των παραστάσεων που ανακαλούμε σε κάθε περίσταση. Πριν πολλά χρόνια, πριν τη δικτατορία, ο Φρέντυ Γερμανός είχε γράψει ένα σπαρταριστό ρεπορτάζ −δυστυχώς δεν έχω μπορέσει να το βρω− για το πώς μια απλή είδηση, ένα εργατικό ατύχημα με μια νεαρή κοπέλα, παρουσιάζεται διαφορετικά από τις εφημερίδες, ανάλογα με την πολιτική τους τοποθέτηση. Η Αυγή έγραφε για την εξαντλημένη από την εκμετάλλευση μικρή εργάτρια που έπεσε λιπόθυμη. Στο άλλο άκρο οι εφημερίδες της δεξιάς μιλούσαν για την έρευνα που γίνεται σχετικά με τα φρονήματα της νεαρής, η οποία επίτηδες παρίστανε τη λιπόθυμη για να ξεσηκώσει τους εργάτες κατά του εργοδότη. Ή κάπως έτσι τέλος πάντων, πάνε πολλά χρόνια.

Ανάλογα με την εποχή, αλλάζουν και οι ιστορίες. Στη δεκαετία του 1980 μια συζυγοκτονία ήταν πιθανό να παρουσιαζόταν με τίτλο «γυναίκα-αράχνη σκότωσε τον σύζυγό της, ψάχνουν για τον εραστή». Σήμερα, ευτυχώς, έχουν αποκτήσει φωνή και οι γυναίκες.

Οι ιστορίες διαφέρουν και από χώρα σε χώρα. Πριν από λίγες εβδομάδες στις ΗΠΑ αθωώθηκε ένας νεαρός ο οποίος πήγε σε μια διαδήλωση με το όπλο του, είχε άδεια οπλοφορίας, και σκότωσε δύο διαδηλωτές. Το δικαστήριο δέχθηκε ότι οι διαδηλωτές πήγαν να του πάρουν το όπλο, οπότε ο κατηγορούμενος θεώρησε ότι βρίσκεται σε άμυνα μια και, αν του το έπαιρναν, θα κινδύνευε και ο ίδιος. Κάτι τέτοιο δεν μπορούμε να το φανταστούμε στην Ευρώπη. Δείχνει ωστόσο πώς ανάλογα με τα κίνητρα που αποδίδουμε στον δράστη, αν είχε το όπλο για να προκαλέσει ή για να αμυνθεί, μπορούμε να καταλήξουμε σε διαμετρικά αντίθετες αποφάσεις. Για το ίδιο γεγονός υπάρχουν δύο διαφορετικές ιστορίες που κρίνουν αν κάποιος θα αφεθεί ελεύθερος ή θα πάει ισόβια.

Ιδιαίτερα ευαίσθητοι στις ιστορίες είναι οι πολιτικοί. Ξέρουν ότι από αυτές κρίνονται στο δικαστήριο της κοινής γνώμης. Ο Τζόνσον στην Αγγλία καλείται να παραιτηθεί επειδή είπε ψέματα για τα πάρτι στη Ντάουνινγκ Στριτ. Όταν έπαιρνε συνέντευξη από άγγλο πολιτικό, ο αμερικανός δημοσιογράφος του CΝΝ δεν άντεξε: «Μα καλά», τον ρώτησε, «θα οδηγήσετε σε παραίτηση έναν πρωθυπουργό επειδή ήπιε για 20 λεπτά ένα ποτό στον κήπο του σπιτιού του;» Αλλά βέβαια ήταν στις ΗΠΑ που παραλίγο να καθαιρέσουν έναν πρόεδρο για έναν λεκέ στο φόρεμα συνεργάτιδάς του. Ανάλογα με το πού θα δώσουμε το βάρος, στο ψέμα ή στο ίδιο το γεγονός, ποια εκδοχή της ιστορίας δηλαδή θα αποδεχθούμε, διαμορφώνουμε και τη θέση μας. Οι μισοί έβλεπαν ένα πρόεδρο να ψεύδεται, οι άλλοι μισοί ένα κυνήγι μαγισσών από την δεξιά. Κάτι ξέρουμε κι εμείς. Ενίοτε βέβαια το να δίνεις υπερβολική σημασία στις ιστορίες μπορεί να έχει κωμικά αποτελέσματα. Ο δικός μας υπουργός Δικαιοσύνης, για παράδειγμα, ανάλογα με την ειδησεογραφία και τα πρωτοσέλιδα εξαγγέλλει και αλλαγές στη νομοθεσία.

Οι ιστορίες όμως, όπως είδαμε, μπορούν να επηρεάσουν και τη δικαιοσύνη. Ιδίως στις περιπτώσεις που η αλήθεια γκριζάρει ή όπου δεν είναι εύκολο να γνωρίζουμε με ακρίβεια τα πραγματικά γεγονότα. Αυτός είναι και ο λόγος που οι δικηγόροι σπεύδουν να κάνουν δηλώσεις ή να διαρρεύσουν, παρανόμως, τμήματα της δικογραφίας. Είναι μέρος της δικής τους μάχης στο δικαστήριο της κοινής γνώμης. Πιστεύουν ότι μπορούν έτσι να επηρεάσουν την ανάκριση, ενδεχομένως και όλη την εξέλιξη της υπόθεσης. Σε άλλες χώρες βέβαια η διαρροή της δικογραφίας αποτελεί βαρύτατο παράπτωμα, εδώ είναι μέρος της κανονικότητας.

Έχει ενδιαφέρον ότι ιδίως σε χώρες όπου οι δίκες γίνονται με ενόρκους, σε ορισμένες περιπτώσεις απαγορεύεται να γραφτεί και η παραμικρή πληροφορία για ένα αδίκημα ως την ώρα της εκδίκασης. Θεωρείται ότι μπορεί να επηρεάσει τόσο πολύ τους ενόρκους ώστε να μη μπορούν να καταλήξουν σε αντικειμενική κρίση. Κάτι το οποίο προφανώς ενέχει άλλους κινδύνους. Ένα θύμα μπορεί να αντιμετωπιστεί με απαξία ή να θεωρηθεί δεδομένη εκ των προτέρων η ενοχή ενός κατηγορούμενου. Έτσι είδαμε για παράδειγμα, χωρίς την πίεση της κοινής γνώμης, πόσο εύκολα μπορεί να καθυστερήσει να κληθεί το θύμα να καταθέσει ή πόσο μπορεί να περιμένει για να την εξετάσει ο ιατροδικαστής.

Υπάρχουν «αντικειμενικές» ιστορίες; Είναι πολύ δύσκολο αλλά αυτή ακριβώς είναι η δουλειά των δημοσιογράφων. Προϋποθέτει κατ' αρχήν αυτό που αποτελεί προϋπόθεση και κάθε επιστημονικής έρευνας: να μην προσεγγίζουν, δηλαδή, ένα θέμα επιθυμώντας απλώς να αποδείξουν μια άποψη που έχουν διαμορφώσει εκ των προτέρων. Να σέβονται και να ακολουθούν τα γεγονότα, όσο αυτό είναι δυνατόν, ακόμα και αν δεν τους βολεύουν για το αυριανό πρωτοσέλιδο. Δεν έχουν πάντα βέβαια την πολυτέλεια να είναι σε θέση να δουν ολόκληρη την εικόνα. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί ακόμα και να αναιρέσουν τους εαυτούς τους. Αλλά γι' αυτόν τον λόγο, στα κράτη δικαίου την τελική κρίση την αφήνουμε στα δικαστήρια.