Αλλάζει το πανεπιστήμιο; Οι προτάσεις του Ιδρύματος Μποδοσάκη

Η δομή και λειτουργία του ελληνικού πανεπιστημίου παραμένει, μέσες άκρες, αναλλοίωτη από το 80 μέχρι σήμερα. Ο κόσμος αλλάζει, η Ελλάδα αλλάζει, η επιστήμη και η τεχνολογία εξελίσσονται, κοσμογονικές αλλαγές συγκλονίζουν τον πλανήτη αλλά το ελληνικό πανεπιστήμιο μένει στάσιμο. Γιατί; Διότι είναι «προοδευτικό» από τη γέννα του. Και αν κάτι χρειάζεται σύμφωνα με τους ταγούς του  είναι χρήματα, περισσότερα χρήματα από το δημόσιο ταμείο για να απογειωθεί. Υπόψιν μόνο από το δημόσιο. Μην περάσει από το μυαλό σας ιδιωτική χρηματοδότηση, χορηγίες, συμπράξεις και άλλα τέτοια νεοφιλελεύθερα. Το πανεπιστήμιο όπως και κάθε δημόσια εκπαιδευτική δομή κάθε βαθμίδας εργάζεται πρωτίστως για τους εργαζόμενους σ’ αυτήν. Πως αλλιώς;

Φυσικά και δεν έλειψαν σοβαρές απόπειρες αλλαγής πλην όμως δεν τελεσφόρησαν. Κορυφαία, ο νόμος 4009/2011 της τότε υπουργού παιδείας Άννας Διαμαντοπούλου που ψηφίστηκε από 255 βουλευτές αλλά δεν κατάφερε να επιβιώσει. Ροκανίστηκε από τις επόμενες κυβερνήσεις και εν τέλει απεβίωσε. Γιατί; Διότι δεν τον ήθελε το βαθύ και κραταιό πανεπιστήμιο, η συντριπτική πλειοψηφία των εκπαιδευτικών και διοικητικών, οι συνδικαλιστικές παρατάξεις  και φυσικά η «προοδευτική εξτραβαγκάντσια» που χρόνια τώρα καταδυναστεύει ιδεολογικά και πολιτικά αυτόν τον χώρο. Όταν το έρμο το πολιτικό σύστημα κατάλαβε τι είχε ψηφίσει το μετάνιωσε και μαζεύτηκε. Κινδύνευε όλο το «ιδεολογικό» του οπλοστάσιο. Σήμερα επιχειρείται και πάλι μια σημαντική αλλαγή στα βήματα εκείνου του εμβληματικού νόμου της Άννας Διαμαντοπούλου με την ελπίδα ότι η παρούσα κυβέρνηση έχει μεγαλύτερη θέληση, οι συνθήκες είναι ωριμότερες και οι δυνάμεις που συνήθως αντιστέκονται όχι και τόσο ισχυρές. Λες;

Η ομάδα εργασίας τους Ιδρύματος Μποδοσάκη αποτελούμενη από εκλεκτούς πανεπιστημιακούς διεθνούς κύρους όπως η Βασιλική Γεωργιάδου, ο Αχιλλέας Γραβάνης, ο Μανώλης Δερμιτζάκης, η Ελευθερία Ζεγγίνη, ο Στάθης Καλύβας και η Βάσω Κιντή   κατέθεσε πρόσφατα σημαντικές προτάσεις που αξίζουν να τύχουν της προσοχής του Υπουργείου Παιδείας και της ελληνικής κυβέρνησης που σχεδιάζουν παράλληλα μια μεγάλη μεταρρύθμιση στον πολύπαθο τομέα της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Οι προτάσεις αξίζουν διότι στοχεύουν στον πυρήνα του προβλήματος, είναι καινοτόμες για τα ελληνικά εκπαιδευτικά πράγματα, ενδελεχώς τεκμηριωμένες και συνάδουν με το διεθνές πανεπιστημιακό κεκτημένο. Αυτό που στην πατρίδα μας αγαπάμε να μισούμε ως απότοκο του ελληνικού εξαιρετισμού.

Οι προτάσεις αναπτύσσονται στο τρίπτυχο αποτελεσματικότητα – αυτονομία – λογοδοσία. Συνδετικός κρίκος όλων αυτών είναι η συνεχής και ουσιαστική αξιολόγηση. Και αυτή πρέπει να γίνεται εξωτερικά από την Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευση (ΕΘΑΑΕ) ώστε να αναδεικνύει τις καλές πρακτικές από τις νησίδες αριστείας που πάντοτε υπάρχουν, να κωδικοποιεί τα απαιτούμενο πλαίσιο κριτηρίων για όλη την τριτοβάθμια εκπαίδευση και βέβαια να συμβάλει στον επανασχεδιασμό του πανεπιστημιακού χάρτη. Είναι πια προφανές ότι κάποια τμήματα πρέπει να κλείσουν ή να συγχωνευθούν, ενώ πρέπει να ιδρυθούν άλλα που να αφορούν καινούργιες τεχνολογίες και διεπιστημονικά αντικείμενα. Αλλά όλα αυτά πρέπει να γίνουν με σοβαρές μελέτες σκοπιμότητας και όχι σε μια νύχτα όπως η πρόσφατη μετατροπή των ΤΕΙ σε ΑΕΙ από την προηγούμενη κυβέρνηση. 

Η παθολογία του δημόσιου ελληνικού πανεπιστημίου εδράζεται στις πελατειακές σχέσεις που αναπτύσσονται εντός του, στην κομματική εξάρτηση, στη λογοδοσία προς τα μέλη ΔΕΠ και τις συνδικαλιστικές παρατάξεις ή τις κομματικές  νεολαίες. Οι μόνοι που δεν έχουν λόγο είναι η κοινωνία που το χρηματοδοτεί και βέβαια οι χρήστες του, δηλαδή οι φοιτητές. Και αυτό πρέπει να αλλάξει. Γι αυτό προτείνονται δυο διακριτοί πυλώνες διοίκησης. Το Συμβούλιο Διοίκησης (ΣΔ) που θα εκλέγεται από τα μέλη ΔΕΠ θα έχει ρόλο εποπτικό και στρατηγικό και θα είναι αυτό που θα επιλέγει τον πρύτανη, το πρυτανικό συμβούλιο και τους κοσμήτορες που θα έχουν την εκτελεστική εξουσία. Και η επιλογή φυσικά θα γίνεται μετά από μια διαφανή και γιατί όχι  διεθνή αναζήτηση των καταλληλότερων. Ταυτόχρονα, η ολιγομελής Σύγκλητος θα ασχολείται αποκλειστικά με εκπαιδευτικά θέματα και τα οικονομικά θα ρυθμίζονται από ειδική επαγγελματική επιτροπή υπό την εποπτεία του ΣΔ. Εδώ υπάρχει η διεθνής εμπειρία, κυρίως αυτή των πανεπιστημίων των ΗΠΑ. Υπάρχουν προτάσεις για συμμετοχή στα ΣΔ επιφανών ξένων καθηγητών, ανθρώπων της αγοράς ή των διαφόρων επιμελητηρίων και χορηγών. Όλα αυτά αποτελούν για την Ελλάδα καινοτομίες όταν στο εξωτερικό είναι κανόνας εδώ και πολλές δεκαετίες. Μιλάμε για ένα πανεπιστήμιο ανοικτό στην κοινωνία και την αγορά και αυτό είναι πολύτιμο. Ή αν θέλετε, ο προτεινόμενος  είναι ο μόνος γνωστός δρόμος ωφέλιμης μεταρρύθμισης. 

Η άλλη σοβαρή καινοτομία που εντόπισα στην πρόταση της επιτροπής είναι στα Προγράμματα Σπουδών. Είναι φανερό ότι η πρόοδος της επιστήμης απαιτεί ρηξικέλευθες αλλαγές στα υπέργηρα προγράμματα του ελληνικού πανεπιστημίου. Ο λόγος για την ολιστική αντιμετώπιση της γνώσης που οδηγεί σε διεπιστημονικά και συνδυαστικά πτυχία. Οι νέοι απόφοιτοι θα βρεθούν μπροστά σε τομείς που συσχετίζουν δυναμικά πολλά γνωστικά αντικείμενα και θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι γι αυτό. Τα προγράμματα σπουδών δεν μπορούν πλέον να είναι συνδεδεμένα με συγκεκριμένα επαγγελματικά δικαιώματα. Γι αυτό προτείνεται οι φοιτητές να εισέρχονται σε σχολές και όχι σε τμήματα. Στις σχολές θα υπάρχουν ενότητες μαθημάτων που θα ενσωματώνονται στις διαφορετικές διαδρομές που ο καθένας επιλέγει. Και φυσικά τα προγράμματα αυτά θα αξιολογούνται  από ανάλογους επαγγελματικούς φορείς που θα παρέχουν επαγγελματικό προσανατολισμό και συμβουλές σε όλη τη διάρκεια των σπουδών. Κάπως έτσι θα συνδέσουμε την διδασκαλία και την έρευνα με την παραγωγή και το επαγγελματικό μέλλον των αποφοίτων. 

Ακόμα προτείνονται αλλαγές στο διδακτικό προσωπικό με την ελπίδα της επιλογής των αρίστων και την αποφυγή των πελατειακών σχέσεων. Ο στόχος είναι το πανεπιστήμιο να προσελκύσει στο διδακτικό δυναμικό του, την πλούσια ελληνική διασπορά, αλλά και επιστήμονες της αλλοδαπής με πολυποίκιλες σχέσεις εργασίας, διεθνείς ερευνητές και στελέχη της αγοράς, των ΔΕΚΟ κλπ. Και όλα αυτά με στόχο να σπάσει η εσωστρέφεια, ο νεποτισμός, ο συντεχνιασμός η «ενδογαμία», να μπει νέο αίμα που θα μπορεί να διδάξει ή να ερευνήσει νέα αντικείμενα, να πνεύσει αέρας ανανέωσης και πραγματικής προόδου.  Φωτογραφικές προκηρύξεις θέσεων, τέλος.  Το ελληνικό πανεπιστήμιο δεν μπορεί να τρέξει στους σύγχρονους δρόμους της επιστήμης, της έρευνας και της παραγωγής με τις ιδεοληψίες του παρελθόντος και την πρακτική της μεταπολιτευτικής βουλγκάτας. 

Φυσικά για να γίνουν όλα αυτά χρειαζόμαστε ένα πανεπιστήμιο ασφαλές, δημοκρατικό, αντιγραφειοκρατικό  και ανοιχτό στην κοινωνία. Ένα πρότυπο διαύγειας. Η πολιτεία σε συνεργασία με αυτό πρέπει να εγγυάται με έργα την πραγματική ελεύθερη διακίνηση  των ιδεών. Το πανεπιστήμιο, όπως λέει και η πρόταση της επιτροπής, δεν μπορεί να κλείνει για μεγάλες περιόδους όπως γίνεται σήμερα, υπό το φόβο των βανδαλισμών. Η βία δεν έχει θέση εντός του.  Πρέπει να φυλάσσεται επαρκώς και να μένει ανοιχτό. Να έχει ποιότητα δομών, αισθητική, λειτουργικότητα, χώρους μελέτης, αναψυχής και άθλησης, ώστε να εμπνέει τους φοιτητές του, να «ζουν» εντός του.  Μόνο έτσι θα είναι ένα ελεύθερο και σύγχρονο πανεπιστήμιο, εργαλείο ανάπτυξης και ευημερίας, αιχμή μιας γενικότερης καλλιέργειας. Χώρος πραγματικής εκπαίδευσης και όχι στίβος μάχης. 

Στις προτάσεις της επιτροπής εγώ θα πρόσθετα ότι η μόνη ελπίδα του ελληνικού πανεπιστημίου είναι η εξωστρέφεια. Το χρήμα που θα εισρεύσει στους κόλπους του αν διεθνοποιηθεί. Αν γίνει η Ελλάδα το διεθνές πανεπιστημιακό κέντρο της Μεσογείου με πληθώρα δημόσιων και ιδιωτικών ξενόγλωσσων τμημάτων που θα καλύπτουν ανάγκες της αγοράς και θα προσελκύουν φοιτητές και καθηγητές από όλο τον κόσμο και κυρίως από τα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή και τη Νότια Ευρώπη. Κάτι σαν την Κύπρο αλλά στο πολλαπλάσιο και το ποιοτικότερο. Μια επιστημονική και ερευνητική μπουτίκ. Και τότε θα τελειώσουν και η βία και η διαπλοκή  και τα εκκολαπτήρια  αυριανών επαναστατών και όλα όσα το κρατούν δέσμιο της ιδεοληψίας αλλά και των πολυποίκιλων συμφερόντων. 

Οι προτάσεις που κατατέθηκαν αλλά και όσα νομοθετηθούν προσεχώς θα τύχουν αντίδρασης από τις γνωστές πολιτικές και συνδικαλιστικές δυνάμεις της στασιμότητας και της οπισθοδρόμησης. Υποθέτω ότι η Πολιτεία θα δώσει τον αγώνα τον καλό ώστε οι μεταρρυθμίσεις να μην λειανθούν, να μην υποχωρήσουν, να μην φαλκιδευτούν στην πρώτη σύγκρουση. Να μην πάει χαμένη κι αυτή η απόπειρα πραγματικής προοδευτικής αλλαγής. Διαφορετικά θα είμαστε άξιοι της τύχης μας. Θα επιβεβαιωθούν όλοι όσοι φωνάζουν ότι το πανεπιστήμιο δεν αλλάζει στον αιώνα τον άπαντα. Και όμως μπορεί να αλλάξει, αρκεί οι μεταρρυθμιστές να συσπειρώσουν ευρύτερες δυνάμεις στο πλευρό τους και  να επιμείνουν μέχρι το τέλος. Η κοινωνία είναι μαζί τους. Δεν το φωνάζει, αλλά είναι. Το πολιτικό σύστημα δεν ξέρω αν είναι.