Η πολιτική αλλιώς…

Η εμπειρία της πανδημίας απαιτεί από πολιτική (κόμματα, κυβερνήσεις και διακυβερνητικούς θεσμούς) να επαναπροσδιορίσουν τα πεδία και τους σκοπούς της. Η πανδημία θα φύγει, θα περάσει, αλλά οι κοινωνίες έχουν αλλάξει, αναζητούν νέες δυνατότητες και ευελπιστούν στην δημιουργία νέων μοντέλων δράσεων. Ο τρόπος με τον οποίο η πολιτική θα χειριστεί μελλοντικές κρίσεις θα διαμορφώσει τις δημόσιες αντιλήψεις, για την ικανότητά της, την ειλικρίνειά της και την αξιοπιστία της. Πώς μπορεί η πολιτική να βοηθήσει τους πολίτες να κατανοήσουν τις σημερινές απειλές; Μπορεί η πολιτική να διαμορφώσει κατανοητά και διευκρινιστικά αφηγήματα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων; Σε ποιο βαθμό μπορεί η πολιτική να πείσει για τις αλλαγές που απαιτούνται για τη βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα των φιλελεύθερων δημοκρατιών, γιατί είναι απαραίτητες και πως αναμένεται αυτές να επηρεάσουν τη ζωή των πολιτών;

Η απάντηση βρίσκεται στην ριζική αλλαγή στους στόχους, τον προσανατολισμό και τις επιδιώξεις της πολιτικής. Αυτό που απουσιάζει είναι οι συλλογιστικές/στοχαστικές και διαβουλευτικές διαδικασίες που θα επιτρέψουν στην πολιτική να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων. Το ζητούμενο είναι η επανεστίαση του θεματικού προσανατολισμού της πολιτικής. Σήμερα επικεντρώνεται κυρίως σε ζητήματα ταυτότητας, οικονομίας και ανάπτυξης. Στη σημερινή κρίσιμη παγκόσμια συγκυρία, μετα-θέματα, όπως η κλιματική αλλαγή, η ανάπτυξη, η τρομοκρατία, η μετανάστευση και οι τεχνολογικές αλλαγές, θα πρέπει να βρίσκονται όλο και περισσότερο στο επίκεντρο της πολιτικής. Αυτό απαιτεί ανάπτυξη κόμβων για συζήτηση, επιχειρηματολογία, αντεπιχειρήματα και ανατροφοδότηση, που τροφοδοτούν τη διεξοδική και συστηματική συλλογή της γνώμης και των θέσεων των πολιτών και επενδύουν στην ανάλυση και σύνθεση.

Αυτό θα επιτρέψει στα κόμματα και τις κυβερνήσεις (α) να μεταφέρουν και να συζητήσουν με ευρύτερα κοινά επιχειρήματα και ιδέες, (β) να αποκτήσουν μια ουσιαστικότερη κατανόηση των ανησυχιών και των επιχειρημάτων των κοινωνιών, (γ) να έχουν πρόσβαση σε χρήσιμα σχόλια και αντιπροτάσεις που ενδέχεται να προκύψουν εντός της δημόσιας σφαίρας και (δ) να καταπολεμήσουν την παραπληροφόρηση. Έτσι, πέρα από το συνηθισμένο μοντέλο επικοινωνίας με το ακροατήριο, που είναι η παραδοσιακή άμεση ή «oneway» επικοινωνία μέσω δηλώσεων και ανακοινώσεων των πολιτικών και των θεσμών στα μέσα ενημέρωσης, πρέπει να ενισχυθεί και το μοντέλο του αμφίδρομου διαλόγου, της διαλεκτικής επικοινωνίας. Αυτό το μοντέλο, που στηρίζεται στον ανοικτό εκ του σύνεγγυς ή διαδικτυακό διάλογο, την ανάπτυξη επιχειρημάτων και αντεπιχειρημάτων, έχει δοκιμαστεί σε πολλές χώρες ως μέσο για την υποστήριξη ή διαμόρφωση σε επίπεδο βάσης συγκεκριμένων στρατηγικών και πολιτικών.

Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της otakantaa.fi, ένα online φόρουμ, στο οποίο οι ομάδες πολιτών της Φινλανδίας συζητούν και συμμετέχουν στην διαμόρφωση των διεθνών ζητημάτων της χώρας τους. Ο ιστότοπος otakantaa.fi («Πείτε τη γνώμη σας») επιτρέπει το ευρύτερο κοινό να ξεκινήσει συζητήσεις για διάφορα θέματα. Αυτά περιλαμβάνουν τα πάντα, από τη σύνταξη νέων νόμων έως τη χαρτογράφηση των αναγκών και ιδεών για νέες πολιτικές. Σημειώνεται ότι μέχρι και τα τέλη του 2015, με τη συμμετοχή των πολιτών και της κοινωνίας πολιτών είχαν ξεκινήσει και υλοποιηθεί 354 δράσεις και πρωτοβουλίες σε ζητήματα εξωτερικής, ευρωπαϊκής και διεθνούς πολιτικής. Ενδεικτική είναι και η απόφαση της Γερμανικής Βουλής και του Γερμανικού ΥΠΕΞ να διοργανώσουν μια ανοικτή συζήτηση για τον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο ρόλο της Γερμανίας τα επόμενα 30 χρόνια. Η συζήτηση, στην οποία συμμετείχαν 154 άτομα που επιλέχθηκαν τυχαία (με κλήρο) έλαβε χώρα στις αρχές του 2021 και διήρκησε 50 ώρες. Στην ίδια λογική κινείται ο σουηδικός ιστότοπος swemfa.se (Swedish Foreign Policy Stories), στον οποίο μπορεί κανείς να ενημερωθεί για τις προτεραιότητες της Σουηδικής εξωτερικής πολιτικής και πως αυτές συνδιαμορφώνονται και υλοποιούνται από ομάδες της κοινωνίας των πολιτών.

Σημαντική κρίνεται και η χρήση και αξιοποίηση των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας, του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Παρά τα προβλήματα και τα μειονεκτήματα που παρατηρούνται στη χρήση των τεχνολογιών επικοινωνίας, ενημέρωσης και πληροφόρησης, σε επίπεδο επιδράσεων, δεν είναι απλά οι νέες δυνατότητες (όπως η αύξηση της εγγύτητας με το κοινό, η γρήγορη και αποτελεσματική επικοινωνία και το χαμηλό οικονομικό κόστος) που προσφέρουν τα νέα μέσα, αλλά το ότι προάγουν νέους κανόνες, αξίες και συμπεριφορές, που αναδεικνύουν την διαδραστικότητα και τον διαμοιρασμό πολιτικών απόψεων και την επικοινωνία πολλαπλών κόμβων που ενεργοποιούν όλο και περισσότερους δρώντες και επιδρούν ως εκ τούτου στην πολιτική. Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη έρευνα της εταιρείας BCW με τίτλο"Twiplomacy-2020", 98% από τα 193 κράτη-μέλη των ΗΕ έχουν κάποιου είδους επίσημη παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στα μέσα του 2020, 163 αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων διέθεταν προσωπικούς λογαριασμούς στο twitter. Επίσης, οι 1,089 προσωπικοί και θεσμικοί λογαριασμοί των παγκόσμιων ηγετών σε σύνολο είχαν 620 εκατομμύρια ακόλουθους.

Ο κόσμος στον οποίο ζούμε σήμερα χαρακτηρίζεται από υψηλά επίπεδα αβεβαιότητας, ευθραυστότητας και απροβλεπτικότητας. Ζούμε σε μια εποχή διαδοχικών, σύνθετων και μόνιμων κρίσεων (permacrisis), με τη μια κρίση να ακολουθείται από την επόμενη. Η αντιμετώπισή τους απαιτεί μια συνεχή διαδικασία προσαρμογής. Οι κρίσεις δοκιμάζουν την παραδοσιακή πολιτική και την καλούν να αναπτύξει μηχανισμούς για μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, ανάλυση των αναδυόμενων τάσεων και χάραξη πολιτικών. Παράλληλα, όμως, την καλούν να δώσει χώρο και λόγο στους πολίτες με στόχο να είναι ανθεκτική και έτοιμη να αντιμετωπίσει μελλοντικές προκλήσεις. Κατά συνέπεια, η πολιτική για να είναι αποτελεσματική δεν θα πρέπει να περιορίζεται μόνο στην προώθηση μηνυμάτων από τα «πάνω προς τα κάτω». Το ζητούμενο είναι μια διαδραστική διαδικασία ανταλλαγής πληροφοριών και απόψεων μεταξύ ατόμων, ομάδων, ιδρυμάτων και επίσημων θεσμών, που περιλαμβάνει πολλαπλά μηνύματα για τη φύση και την αντιμετώπιση των σημερινών προβλημάτων. Προς αυτήν την κατεύθυνση η χρήση των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας και ενημέρωσης είναι ιδιαίτερα χρήσιμη και θα μπορούσε να ενισχύσει τις διαδικασίες της πολιτικής με τους εξής τρόπους:

1. Την καθιέρωση τακτικών διαδικτυακών συνεντεύξεων και συζητήσεων με στελέχη των θεσμών. Με αυτόν τον τρόπο, οι πολίτες θα έβλεπαν να απαντώνται τα ερωτήματά τους και να εξηγούνται πλήρως οι επίσημες πολιτικές.
2. Τη δημιουργία κεντρικών διαδικτυακών φόρουμ, όπου οι πολίτες θα μπορούν να εκφράσουν τις απόψεις τους και να θέσουν ερωτήσεις που θα λάβουν απάντηση. Τα φόρουμ αυτά οφείλουν να παρέχουν σε βάθος ειδήσεις, διεξοδικές αναλύσεις και κείμενα, καθώς και συνδέσεις με κρατικούς δρώντες και αξιωματούχους της ΕΕ που αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και υλοποιούν πολιτικές για την αντιμετώπιση των σημερινών προβλημάτων. Χρήσιμη κρίνεται και η παροχή συνδέσεων με διαδικτυακά κινήματα και μη κρατικούς δρώντες, με στόχο τη διευκόλυνση του διαλόγου και την κατάθεση εναλλακτικών προτάσεων και ιδεών. Οι επίσημοι πολιτικοί θεσμοί δεν αποτελούν πλέον τη βασική ή και την καλύτερη πηγή ενημέρωσης, ούτε και μονοπωλούν τη συλλογή δεδομένων και στοιχείων, καθώς και την παραγωγή πληροφόρησης και έρευνας σε ευρωπαϊκά και παγκόσμια ζητήματα. Κοινωνικά κινήματα και ΜΚΟ παρέχουν έγκυρες και αξιόπιστες πληροφορίες που προέρχονται εκτός των κρατικών και διακυβερνητικών καναλιών παραγωγής και λήψης αποφάσεων.

Η δημιουργία δικτύων ανοιχτής πρόσβασης θα λειτουργήσει ως μέτρο οικοδόμησης εμπιστοσύνης και θα διευκολύνει την ανάπτυξη διαλόγου, κατανόησης και ενημέρωσης γύρω από τον απρόβλεπτο χαρακτήρα της συνθήκης που ανοίγεται μπροστά μας. Πάνω απ’ όλα, όμως, θα προσφέρει τη δυνατότητα διερεύνησης των ελλείψεων και αντιφάσεων των σημερινών πολιτικών και θα λειτουργήσει στην τροχιά ενίσχυσης της διαφάνειας, της νομιμότητας και συνεπώς και της αποτελεσματικότητας των πολιτικών για βιώσιμες, σταθερές και ανθεκτικότερες δημοκρατίες.

Οι δημοκρατίες, λοιπόν, καλούνται όχι μόνο να ενισχύσει την ικανότητα των θεσμών τους για μακροχρόνιο σχεδιασμό, αλλά και να προσδιορίσουν και το περιεχόμενο και την ποιότητα της δημοκρατίας τους, δίνοντας χώρο και λόγο στους πολίτες τους, αναπτύσσοντας μετασχηματιστικούς μηχανισμούς που θα τις καταστήσουν ανθεκτικότερες. Μέσω της διαλεκτικής επικοινωνίας τα θεσμικά όργανα και οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών να επενδύσουν περισσότερο στην αγορά ιδεών και στην ανάδειξη της συλλογικής νοημοσύνης ή ευφυίας, με στόχο η ΕΕ να οδηγηθεί σε νέες και καινοτόμες μορφές ανάλυσης και κατανόησης των προβλημάτων, και να διευκολυνθεί η ανάπτυξη πολιτικών ώστε η να μπορεί να αντιμετωπίσει πιθανά σοκ και φαινόμενα γκρίζων και μαύρων κύκνων στο μέλλον.

Όλες οι δραστηριότητες που αφορούν τα σημερινά θεμελιώδη προβλήματα δεν είναι συστηματικές και στοχεύουν κυρίως στην ενημέρωση και επιφανειακή αντιμετώπιση συγκεκριμένων παραμέτρων και πτυχών αυτών των θεμάτων. Δεν στοχεύουν στην έναρξη δημόσιου διαλόγου για τα ζητήματα αυτά. Ενώ οι κυβερνήσεις, λαμβάνοντας υπόψη τον βραχυπρόθεσμο πολιτικό ορίζοντά τους, εμφανίζονται διστακτικές ή δύσπιστες να το κάνουν, οι κοινωνίες συμμερίζονται την ανάγκη μετριασμού και αντιμετώπισης των σημερινών προβλημάτων και μπορούν να τροφοδοτήσουν τη συζήτηση και τη λήψη αποφάσεων με ιδέες και προτάσεις. Που σημαίνει ότι τόσο οι θεσμοί όσο και οι κυβερνήσεις θα πρέπει να απεγκλωβιστούν από τη λογική εστίασης στις μεταξύ τους συζητήσεις και διαπραγματεύσεις, αλλά να τονώσουν τον διάλογο, να πειραματιστούν με πρωτοποριακές προτάσεις, και να προκαλέσουν πιέσεις προς τις κυβερνήσεις να εξετάσουν και να συζητήσουν πολιτικές που θα διασφαλίσουν τη συνέχεια και τη βιωσιμότητα της δημοκρατίας. Το ζητούμενο είναι η αναζήτηση καλύτερων απαντήσεων και λύσεων στα μεγαλύτερα μας προβλήματα που φαντάζουν ανυπέρβλητα. Αυτό όχι μόνο θα μειώσει την αγανάκτηση όσων βιώνουν τις επιπτώσεις τον σημερινών προβλημάτων και επιτευγμάτων, αλλά θα συμβάλλει και στην αύξηση της εμπιστοσύνης στις κυβερνήσεις και τους θεσμούς που σήμερα δεν απολαμβάνουν.